-4-

ИМАННЫҢ ШАРТТАРЫ

«Әлгі кісі тағы да "Йа, Расулаллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм)! Иманның не екендігін түсіндір" – деді.» Исламның не екенін сұрап, жауабын алғаннан кейін Жәбірейіл алейһиссалам Расулуллаһтан (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) иманның ақиқаты мен негізін түсіндіруді сұрады. Иман – сөздікте бір адамды шыншыл деп біліп, оған сену дегенді білдіреді. Ислам дінінде иман дегеніміз – Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) Аллаһу та’аланың пайғамбары екендігін және Оның тарапынан таңдалған хабар беруші нәби екендігін білу, сеніп айту, Оның Аллаһу та’ала тарапынан қысқаша білдіргендеріне қысқаша сену, кеңінен білдіргендеріне жан-жақты сену, шамасы жеткенше кәлима-и шахадатты ауызбен айту деген сөз. Қуатты иман мынадай болады – оттың күйдіретініне, жыланның шағып, уымен өлтіретініне шынымен сеніп одан қашқандай, шын көңілімен толықтай Аллаһу та’аланы және сипаттарын ұлы деп біліп сену, Оның разылығы мен жамалына жүгіру, ашуынан, азабынан қашу, иманды мәрмәрдің үстіне қашалып жазылған жазудай дұрыстап көңілге орнату.

Мұхаммед алейһиссалам білдірген иман мен Ислам – екеуі бір. Кәлима-и шахадаттың мағынасына сену екеуінде де бар. Кейбір негізгі және ерекше айырмашылықтары бар болса да, сөздіктегі мағыналары өзгеше болумен қатар, Ислам дінінде айырмашылықтары жоқ.

Иман тұтас па, әлде бірнеше бөліктің құрамасы ма? Егер құрама болса, қанша бөліктен құралған? Амалдар, ғибадаттар иманнан ба, жоқ па? «Иманым бар» деген кезде «иншаллаһ» деп айту жаиз ба, әлде жоқ па? Иманда аздық, көптік болады ма? Иман мақлұқ (жаратылыс) па? Иман келтіру адамның қолында ма? Әлде мүминдер мәжбүрліктен иман келтірген бе? Егер иманда қинау, мәжбүрлеу бар болса, неліктен бәрінің иман келтіруі әмір етілген? Бұларды жеке-жеке түсіндіру ұзаққа созылады. Осы себептен, әр сұрақтың жауабын бұл жерде жеке-жеке баяндамаймын. Білу керек болғаны мынау: Әшари және Мутазила мазһабтары бойынша, мүмкін болмаған бір нәрсенің жасалуын Аллаһу та’аланың әмір етуі жаиз емес. Өзі мүмкін болса да, адамдардың шамасы жетпейтін нәрселерді бұйыруы да Мутазила бойынша жаиз емес. Ал Әшари бойынша бұл жаиз. Бірақ, әмір етпеген. Адамға аспанда ұшуды әмір ету осыған мысал бола алады. Иманда, ғибадаттарда және амалдарда Аллаһу та'ала пенделерінен шамасы жетпейтін нәрселерді талап етпеген. Сондықтан, мұсылман кезінде ақыл-есінен айрылып жынды болған, ғапіл болған, ұйықтап жатқан, өлген адам осы күйінде мұсылмандығын растай алмаса да, мұсылмандығы жалғаса береді.

Бұл хадис шәрифте иманның сөздік мағынасын ойламау керек. Өйткені, сөздік мағынасының растау, сену екендігін арабтартың ең сауатсыздары да біледі. Ендеше Асхаби кирам (радиаллаһу таала анһум әжмаин) білмейтін еді деу әбестік болады. Жәбрейіл алейһиссалам иманның мағынасын Асхаби кирамға үйреткісі келген еді. Сол себептен, Расулуллаһтан (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) Ислам дінінде қай нәрселерге иман делінгендігін сұрады. «Иман дегеніміз» - кәшф (аян жолымен) немесе ожданмен тауып, яки бір дәлелмен ақылдың түсінуі жолымен, таңдалған, ұнатылған бір сөзге сүйеніп және ұстанып, белгілі алты нәрсеге жанымен, шын көңілімен сену және оны тілмен айту деген сөз. Расулуллаһ та (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) иманның белгілі алты нәрсеге сену екендігін былай білдірді:

1) Бұл алты шарттың біріншісі – Аллаһу та’аланың уажиб-ул вужуд және хақиқи мабуд (шынайы табынуға лайықты) және бүкіл болмыстың жаратушысы екеніне сену. «Дүние мен ахирет әлемдерінде бар болған бүкіл нәрсені  материясыз, уақыттан тәуелсіз, теңдессіз күйде жоқтан бар еткен тек қана Аллаһу та’ала» деп нақты сену деген сөз. [Барлық заттарды, атомдарды, молекулаларды, элементтерді, қоспаларды, органикалық заттарды, жасушаларды, өмірді, өлімді, әрбір құбылысты, әрбір реакцияны, барлық түрлі қуаттарды, энергия түрлерін, қозғалыстарды, заңдылықтарды, рухтарды, періштелерді, жанды-жансыз бүкіл болмысты жоқтан бар қылған және бәрін әр сәтте бар қылып ұстап тұрған тек қана Ол.] Әлемдерде болып жатқан барлық нәрсені [ешбірі жоқ кезде, бір сәтте] жаратқанындай, [әрдайым бір-бірінен де бар қылуда. Қиямет уақыты келгенде барлығын бір сәтте] қайтадан жоқ қылып жібереді. Барлық болмыстың жаратушысы, иесі, басқарушысы – Ол. Оның иесі, қожайыны, үстемі жоқ деп сену керек. Барлық үстемдік, барлық кәміл сипат Оған ғана тән. Онда ешқандай кемшілік, нұқсан сипат жоқ. Ол қалағанын жасай алады. Жасағандары өзіне немесе басқаларға пайдалы болу үшін емес. Қандай да бір пайда көру үшін жасамайды. Сонымен қатар, әр ісінде хикметтер, пайдалар, игіліктер және жақсылықтар бар.

Құлдарына жақсы, пайдалы болғандарды беруге, кейбіріне сауап жазып, кейбірін азаптауға мәжбүр емес. Өзіне қарсы шыққандардың, күнә істеушілердің бәрін жәннатқа кіргізсе, бұл Оның жомарттығына жарасады. Мойынсұнып, ғибадат етушілердің барлығын тозаққа кіргізсе, әділетіне сай болады. Бірақ, мұсылмандарды және ғибадат етушілерді жәннатқа кіргізетінін, оларға шексіз ниғметтер, жақсылықтар беретінін, ал кәпірлерге тозақта мәңгі азап беретінін тілеген және білдірген. Ол сөзінен қайтпайды. Бүкіл жандылар иман келтірсе, бағынса, Оған ешқандай пайдасы болмайды. Бүкіл әлем кәпір болса, азғынданып шектен шықса, қарсы келсе, Оған ешқандай зиян тигізбейді. Құл бір нәрсе істеуді қалаған кезде, Ол да қаласа, ол нәрсені жаратады. Құлдарының әрбір әрекетін және барлық нәрсені жаратқан – Ол. Ол қаламаса, жаратпаса, ешнәрсе әрекет ете алмайды. Ол қаламаса, ешкім кәпір бола алмайды. Ешкім қарсы келе алмайды. Күпірлік пен күнәлардың орындалуын қалап жаратса да, бірақ бұлардан разы емес. Оның ісіне ешкім араласа алмайды. «Неліктен олай істеді? Былай істегенде ғой» – деп айтуға, себебін сұрауға ешкімнің ақысы және күші жоқ. Ширктен, күпірден басқа қандай да бір үлкен күнә істеп, тәубе етпей қайтыс болған адамды қаласа, кешіреді. Кіші бір күнә үшін, қаласа, азаптайды. Кәпір, мүртәд болып өлгендерді мүлдем кешірмейтіндігін, оларды мәңгі азаптайтындығын білдірген.

Мұсылман болған, яғни «Әһли қибла» болып, ғибадат ететін, бірақ, сенімі «Әһли сүннет» сеніміне сай болмаған және тәубе етпей өлген адамды тозақта азаптайтын болса да, мұндай «Бидғатшы» мұсылмандар тозақта мәңгі қалмайды.

Аллаһу та’аланы дүниеде бастағы көзбен көру жаиз. Бірақ, ешкім көрмеген. Қиямет күні махшар алаңында кәпірлерге және күнәсі бар болған мұсылмандарға азабы және ашуымен, ал салих болған мұсылмандарға мейірімі және жамалымен көрінеді. Мүминдер Аллаһу та'аланы жәннатта жамал сипатымен көреді. Періштелер мен әйелдер де көреді. Кәпірлер бұдан мақрұм қалады. Жындардың да мақрұм қалатынын білдіретін хабар қуатты. Ғалымдардың көбінің үкімі бойынша «Мүминдердің мақбұл болғандары (қабыл етілгендері) күнде таңертең және кешке, ал дәрежесі төмен болғандар әр жұма күні, әйелдер, дүниедегі айт күндері сияқты, жылда бірнеше рет жамалын көрумәртебесіне қауышады.»

[Шәйх Абдулхақ Дәһлеуи хазреттері парсы тіліндегі «Тәкмил-ул-иман» атты кітабында былай дейді: «Хадис шәрифте: «Қиямет күні Раббыларыңды он төртінші айды көргендей көресіңдер!» делінген. Аллаһу та’ала  дүниеде болмысын түсінбей білінгені сияқты, ахиретте де қалай болатыны түсінілмей көрінеді. Әбул Хасан Әшари, Имам Суюти және Имам Бәйхақи сияқты ұлы ғалымдар періштелердің де жәннатта Аллаһу та’аланы көретіндігін білдірген. Имам Ағзам Әбу Ханифа және басқа ғалымдар жындардың сауап алмайтындығын және жәннатқа кірмейтіндігін, тек мүмин болғандарының ғана тозақтан құтылатындығын білдірді. Әйелдер дүниедегі айт күндері сияқты жылына бірнеше рет көреді. Мүминдердің кәміл болғандары күнде таңертең және кешке көреді, ал басқалары жұма күндері көреді. Бұл пақырдың пікірінше, мүмин әйелдер, періштелер және жындар да бұл сүйіншіге қатысты. Фатима-туз Зәхра, Хадиша-тул Кубра, Айша-и Сыддықа және басқа да әзуажи тахират (пайғамбарымыздың әйелдері) және Мәриям, Асия (радиаллаһу таала анһуннә әжмаин) сияқты кәміл, ариф ханымдардың басқа әйелдерден ерекше болып саналғаны дұрыс болады. Имам Суюти де осыған сілтейді.»]

Аллаһу та’аланың көрінетініне сену керек, қалай көрінетіндігі жайлы ойламау керек. Өйткені, Аллаһу та’аланың істерін ақылмен түсіну мүмкін емес. Дүниелік істерге ұқсамайды. [Физика, химия ғылымдарымен де өлшене алмайды.] Аллаһу та'аланың тарапы, қарсы алдыда болуы жоқ. Аллаһу та’ала зат емес. Дене емес. [Элемент емес. Құрама, қоспа емес.] Оны санау, өлшеу, есептеу мүмкін емес. Онда өзгеріс болмайды. Мекенге бағынышты емес. Белгілі бір жерде емес. Уақытқа бағынышты емес. Әуелі, кейіні, алды-арты, асты-үсті, оңы-солы жоқ. Осы себептен адамның түсінігі, адамның білімі, адамның ақылы Оның ешнәрсесін түсіне алмайды. Оның қалай көрінетіндігін де ұғына алмайды. Қол, аяқ, тарап, орын және осы сияқты Аллаһу та’алаға қатысты қолданылуы жаиз болмаған сөздердің аяти карималар мен хадис шәрифтерде кездесуі біз білетін, түсінетін, қазіргі кезде қолданылатын мағыналарда емес. Мұндай аяти карималар мен хадис шәрифтер «Мүтәшабихат» деп аталады. Бұларға сену керек, не екенін және қандай болатындығын түсінуге тырыспау керек. Немесе бұларға қысқаша немесе кеңінен тәуил жасалады. Яғни, Аллаһу та’алаға жарасатын басқа мағына беріледі. Мысалы, «Қол» сөзі құдірет, энергия дегенді білдіреді.

Мұхаммед алейһиссалам Аллаһу та’аланы миғражда көрді. Бұл көруі дүниедегі бастағы екі көзбен көру сияқты емес еді. Кімде-кім Аллаһу та’аланы дүниеде көрдім десе, ол адам – зындық. Әулиелердің (қаддәсаллаһу та’ала әсрарәһум әжма’ин) көруі дүние мен ахиреттегі көру сияқты емес. Яғни «руйат» емес. Оларда «шуһуд» пайда болуда. [Яғни көңіл көзімен мысалын көреді.] Әулиелерден көрдім дегендер кездескен болса да, олар сәкір халінде, яғни ақылдары басында болмаған кезде шуһудты руйат деп санаған. Немесе тәуил ету арқылы түсінікті болатындай сөздердің бірі болып табылады.

 

Сұрақ: Аллаһу та’аланы дүниеде басымыздағы екі көзімізбен көру жаиз екендігі жоғарыда айтылды. Онда жаиз болған нәрсенің жүзеге асқанын айтқан адам неліктен зындық болуы керек? Орындалғанын айтқан адам кәпір болатын болса, ол нәрсе жаиз деп айтуға болады ма?

Жауап: Сөздікте «Жаиз» дегеніміз – болуы да, болмауы да мүмкін деген мағынаны білдіреді. Бірақ, Әшари (Әбулхасан Әли бин Исмаил Әшари 330 (м.941) жылы Бағдатта қайтыс болды) мазһабында руйаттың жаиз болуы дегені – Аллаһу та’ала бұл дүниеде жақын болудан, алдында болудан және дүниеде жаратқан физикалық заңдармен көруден тыс болып, адамда басқаша көру қуатын жаратуға құдіретті деген сөз. Мысалы, Қытайдағы бір соқыр адамға Андалусиядағы масаны көрсетуге немесе жердегі адамға айдағы, жұлдыздағы нәрсені көрсетуге құдіретті және бұл жаиз болып табылады. Мұндай қуат тек Аллаһу та’алаға тән. Екіншіден, Аллаһу та’аланы дүниеде көрдім деп айту аяти карималарға және ғалымдардың ауызбірлігіне сай емес. Сондықтан, бұлай айтқан адам «Мүлхид» немесе «Зындық» болады. Үшінші жауап ретінде айтарымыз, дүниеде руйаттың жаиз болуы Оны дүниеде физикалық заңдарымен болған көру жаиз болады деген сөз емес. Алайда, Аллаһу та’аланы көрдім деген адам басқа нәрселерді көргеніндей көрдім деп айтады. Ал бұл – жаиз болмаған бір көру. Осы сияқты, күпірге себеп болатын нәрселерді айтқан адам мүлхид немесе зындық деп аталады. [Мәулана Халид хазреттері] бұл жауаптардан кейін «Мұқият болыңдар!» дейді. Осы арқылы екінші жауаптың дұрысырақ екендігіне сілтеп жатыр. [«Мүлхид» және «Зындық» өзінің мұсылман екендігін айтады. «Мүлхид» өзінің мұсылман екендігіне сенеді. Ал зындық – Исламның дұшпаны. Ислам дінін іштен құлату, мұсылмандарды алдау үшін мұсылман болып көрінеді.]

Аллаһу та’аланың үстінен күндіздің, түннің және уақыттың өтуін ойлауға болмайды. Аллаһу та’алада ешбір тұрғыдан ешқандай өзгеріс болмайтындықтан, өткен шақта, келер шақта «осындай, мынадай» деп айтуға болмайды. Аллаһу та'ала ештеңеге қосылмайды, ешнәрсемен бірікпейді. [Шииттердің «Аллаһу та’ала хазреті Әлиге қосылған» дейтін «Нусайри» атты ағымдары кәпір болуда.] Аллаһу та'аланың терісі, ұқсасы, серігі, көмекшісі, қорғаушысы жоқ. Әкесі, шешесі, ұлы, қызы, жұбайы жоқ. Әрқашан әркімге жақын және барлық нәрсені қаптап, әрі көріп тұрады. Әркімге күре тамырынан да жақын. Бірақ жақын болуы, қаптап тұруы, бірге болуы біз түсінгеніміздей емес. Оның жақындығы ғалымдардың білімімен, білім адамдарының зеректігімен, әулиелердің (қаддәсаллаһу та’ала әсрарәһум әжмаин) кәшф пен шуһуді арқылы түсінілмейді. Бұлардың ішкі жағын адамның ақылы ұғына алмайды. Аллаһу та’ала затында және сипаттарында бір, ешбірінде өзгеріс, басқаға айналу болмайды. Тәфәккәру фи алаиллаһи уә лә тәтәфәккәру фи затиллаһи. Бірінші том, 46-шы хатты оқыңыз!

Аллаһу та’аланың есімдері «Тәуқифи». Яғни, Ислам дінінде білдірілген есімдерді атау жаиз болып, бұлардан басқасын айту жаиз емес. [Мысалы, Аллаһу та’алаға алим (ғалым) делінеді, бірақ ғалым мағынасындағы фақиһ деп айтуға болмайды. Өйткені, Ислам діні Аллаһу та’алаға фақиһ демеген. Осы сияқты, Аллаһ есімінің орнына «Тәңір» деп айту да жаиз емес. Өйткені тәңір – илаһ (құдай), ма’буд (ғибадат етілуші) деген сөз. Мысалы, үнділердің тәңірлері – сиыр деп айтылады. «Аллаһ бір, Одан басқа тәңір жоқ» деуге болады. Басқа тілдердегі Бог, Год, Готт сөздері де илаһ, ма’буд мағынасында қолданыла алады. Аллаһ есімінің орнына қолданылмайды.]

Аллаһу та’аланың есімдері шексіз. Мың бір есімі бар екендігі айтылған. Яғни, есімдерінен мың бір данасын адамдарға білдірген. Мұхаммед алейһиссаламның дінінде бұлардың тоқсан тоғызы білдірілді. Бұларға «Әсма-и хусна» делінеді.

Аллаһу та’аланың  «Заттық сипаттары» алтау. [Бұларды жоғарыда білдірген едік.] «Субути сипаттары» «Матуриди» мазһабында сегіз. Ал «Әшари» мазһабында жеті. Бұл сипаттары да, заты сияқты, мәңгі. Яғни бар болуының соңы жоқ. Олар қасиетті. Махлұқтарының (жаратқандарының) сипаттары сияқты емес. Оларды ақылмен, оймен және дүниедегілерге ұқсату арқылы түсіну мүмкін емес. Аллаһу та’ала  бұл сипаттарының жеке-жеке үлгісін адамдарға сый ретінде берген. Соларды көріп, Аллаһу та’аланың сипаттары біраз түсінілуі мүмкін. Адам Аллаһу та’аланы түсіне алмайтындықтан, Аллаһу та’аланың қандай екенін ойлауы, түсінуге тырысуы жаиз емес. Аллаһу та’аланың сегіз субути сипаты затының өзі де емес, басқасы да емес. Яғни сипаттары – өзі емес. Өзінен басқасы да емес. Бұл сегіз сипат:

Хаят, ілім, сәм, басар, құдірет, кәлам, ирада және тәкуин. Әшари мазһабында тәкуин сипаты құдірет сипатымен бір. Ал мәшийат – ирада деген сөз.

Аллаһу та’аланың сегіз сипатының ешқайсысы өзгермейді. Аллаһу та’ала  әр түрлі нәрселерді жаратады және оларды жоқ болудан қорғайды. Ол жалғыз. Онда өзгеріс болмайды. Әрбір махлұқ, әр сәтте, барлық тұрғыдан Оған мұқтаж. Ол ешкімге мұқтаж емес.

2) Иман келтірілуі, сенілуі керек болған алты шарттың екіншісі – «Оның періштелеріне сену». Періште – елші, хабар беруші немесе қуат деген сөз. Періштелер – дене. Олар өте жеңіл. Газдан да жеңіл. Нұрдан жаратылған. Олар тірі. Ақылды. Адамдардағы жамандықтар періштелерде жоқ. Барлық түрге ене алады. Газдар сұйық және қатты бола алғанындай және қатты болғанда белгілі күй алғанындай, періштелер де әдемі кейіптерге ене алады. Періштелер – ұлы адамдардың денесінен айрылған рухтар емес. Христиандар періштелерді осындай рух деп санайды. Энергия, қуат сияқты материясыз да емес. Ескі философтардың бір бөлігі осылай ойлайтын еді. Бәріне «Мәлаикә» делінеді. Періштелер барлық жандыдан бұрын жаратылды. Осы себептен кітаптарға иман келтіруден бұрын періштелерге иман келтіру білдірілді. Кітаптар да пайғамбарлардан бұрын тұрады. Құран кәрімде де сену керек болған нәрселердің атауы осы ретпен берілген.

Періштелерге иман мынадай болуы тиіс: Періштелер – Аллаһу та’аланың құлдары. Серіктері емес. Қыздары емес. Кәпірлер мен мүшриктер осылай санайды. Аллаһу та’ала періштелердің барлығын жақсы көреді. Олар Аллаһу та’аланың бұйрықтарына мойынсұнады. Күнә істемейді. Әмірлерге қарсы шықпайды. Әйел-еркек болып бөлінбейді. Үйленбейді. Балалары болмайды. Олап өмір сүреді, тірі. Абдуллаһ бин Мәсудтан (радиаллаһу анһ) келген хабарда періштелердің бір бөлігінің балалары бар болғандығы, Ібіліс пен жын осылардан тарағандығы білдірілген болса да, мұның жауабы кітаптарда ұзақ жазылған. Аллаһу та’ала  адамдарды жарататындығын айтқан кезде: «Йа, Раббым! Жер бетінде бүлік шығарып, қан төгетін мақлұқтарды жаратасың ба?» деген сияқты  періштелердің «Зәллә» деп аталатын сұрақтары олардың күнәсіз, пәк болуына зиянын тигізбейді.

Саны ең көп болған жаратылыс – періштелер. Олардың санын Аллаһу та’аладан басқа ешкім білмейді. Аспанда періштелер ғибадат жасамайтын бос орын жоқ. Аспанның барлық жері рукуда немесе сәждеде болған періштелерге толы. Аспанда, жерде, өсімдіктерде, жұлдыздарда, жандылар мен жансыздарда, жаңбыр тамшыларында, ағаш жапырақтарында, әрбір молекулада, әрбір атомда, әрбір реакцияда, әрбір әрекетте, барлық нәрседе періштелердің міндеттері бар. Олар барлық жерде Аллаһу та’аланың бұйрықтарын орындайды. Олар Аллаһу та’ала мен оның мақлұқтары арасындағы арашы. Кейбірлері басқа періштерлердің әмірі. Кейбірлері пайғамбарларға хабар жеткізеді. Кейбірлері адамдардың жүрегіне (көңіліне) жақсы ой салады, бұл «Илхам» деп аталады. Кейбірлерінің адамдардан  және бүкіл жаратылыстан мүлдем хабары жоқ. Аллаһу та'аланың жамалы алдында өздерінен кеткен. Әрқайсысының белгілі бір орны бар. Олар ол жерден кете алмайды. Кейбірлерінде екі, кейбірлерінде төрт немесе одан да көп қанаты бар. [Әр жануардың қанаты мен ұшақтың қанаттары өзіне тән болған құрылымда болып, бір-біріне ұқсамағанындай, періштелердің қанаты да өз құрылымынан. Адам көрмеген, білмейтін бір нәрсенің атын естіген кезде мұны білетін нәрселеріне ұқсатып, сондай деп санап алданады. Періштелердің қанаттары бар, бұған сенеміз. Алайда қандай екенін біз білмейміз. Шіркеулерде және кейбір журналдарда, фильмдарда періште деп көрсетілген қанатты әйелдердің суреттері ойдан шығарылған қиял. Мұсылмандар ондай сурет шығармайды. Мұсылманда болмағандар жасаған осындай бұзылған суреттерді дұрыс деп санамау керек, дұшпандарға алданбау керек.] Жәннат періштелері жәннатта. Олардың үлкенінің есімі «Ридуан». Тозақ періштелеріне «Зәбани» делінеді. Олар тозақта әмір етілген міндеттерін орындайды. Тозақ оты оларға зиянын тигізбейді. Теңіздің балыққа зиянсыз болуы сияқты. Тозақ зәбанилерінің үлкендері он тоғыз періште. Ең үлкенінің есімі – «Малик».

Әр адамның жақсылық пен жамандықтарын, барлық істерін жазып тұратын екеуі түнде, екеуі күндіз келетін төрт періштеге «Кирамән катибин» немесе «Хафаза періштелері» делінеді. Хафаза періштелерінің бұлардан өзге екендігі де білдірілген. Оң жақтағы періште сол жақтағы періштенің әмірі (басшысы) және жақсы істер мен ғибадаттарды жазады. Сол жақтағысы жаман істерді жазады. Қабірлерде кәпірлерді және күнәхар мұсылмандарды азаптайтын періштелер және қабірде сұрақ қоятын періштелер бар. Сұрақ қоятын періштелер «Мүнкәр және Нәкир» деп аталады. Мүминдерден сұрайтындарды «Мүбәшшир» және «Бәшир» деп те атайды.

Періштелердің бір-бірінен үстемдіктері бар. Олардың ең үстемі төртеу. Біріншісі, «Жәбрейіл» алейһиссалам. Оның міндеті – пайғамбарларға «Уахи» әкелу, әмірлер мен тыйымдарды білдіру. Екіншісі, «Сур» деп аталатын кернейді үрлейтін «Исрафил» алейһиссалам. Ол сурды екі рет үрлейді. Біріншісінде Аллаһу та’аладан басқа барлық тірі өледі. Екіншісінде бәрі қайтадан тіріледі. Үшінші періште «Микаил» алейһиссалам. Арзандық, қымбаттық, аштық, молшылық, тәртіпті сақтау, (рахаттық пен бақыттылық әкелу) және барлық нәрсені әрекет еттіру – оның міндеті. Төртіншісі, «Әзірейіл» алейһиссалам. Адамдардың рухын алатын періште осы. [Парсы тілінде рухқа жан делінеді.] Осы төрт періштеден кейін үстем болған періштелер төрт топта: «Хамәлә-и арш» деп аталатын періштелер төртеу. Қияметте сегіз болады. Аллаһу та'аланың құзырындағы періштелерге «Муқаррәбин» делінеді. Азаптаушы періштелердің үлкендері «Кәрубиян» деп аталады. Рахмет  періштелеріне «Руханиян» делінеді. Бұлардың бәрі періштелердің хаууасы, яғни үстемдері болып табылады. Олар пайғамбарлардан басқа (алейһимуссалауату уәттәслимат) барлық адамдардан үстем. Мұсылмандардың салихтары мен әулиелері періштелердің төмендегілерінен абзал, үстем. Періштелердің төменгі дәрежелілері мұсылмандардың төменгі дәрежелілерінен, яғни қарсы шығушы және күнәхар мұсылмандардан абзал.

Ал кәпірлер барлық мақлұқтан (жаратылыстан) төмен саналады. Сурдың бірінші рет үрленуінде төрт ұлы періштеден және хамәлә-и Арштан басқа бүкіл періштелер де жоқ болады. Одан кейін хамәлә-и Арш, кейін төрт періште жоқ болады. Екінші үрленуінде алдымен барлық періштелер тіріледі. Хамәлә-и Арш пен осы төрт періште сурдың екінші рет үрленуінен бұрын тіріледі. Демек, бұл періштелер барлық жандылардан бұрын жаратылуымен қатар, барлық жандылардан кейін жоқ болады.

3)  Иман келтірілуі керек болған алты шарттың үшіншісі – «Аллаһу та’ала түсірген кітаптарына сену». Аллаһу та’ала бұл кітаптарды періште арқылы кейбір пайғамбарлардың мүбәрәк құлағына айтумен, ал кейбірлеріне жазулы түрде, ал кейбірлеріне періштесіз естірту арқылы түсірді. Бұл кітаптардың барлығы Аллаһу та’аланың кәламы (сөзі). Мәңгі және әзәли (бастауы жоқ, ежелден бар). Мақлұқ емес (кейіннен жаратылмаған). Бұлар періштелердің немесе пайғамбарлардың өз сөздері емес. Аллаһу та’аланың кәламы (сөзі) біздің жазып жүрген, есімізде сақтап, сөйлеп жүрген сөздеріміз сияқты емес. Жазуда, сөзде және есімізде сақталғанындай емес. Ол әріп пен дыбыстардан тұрмайды. Аллаһу та’аланың және сипаттарының қандай екендігін адам түсіне алмайды. Бірақ, ол сөздерді адамдар оқиды. Есте сақталады және жазылады. Бізбен бірге болғанда хадис болады. Аллаһу та’аланың кәламы адамдармен бірге болған кезде мақлұқ және хадис болады. Аллаһу та’аланың кәламы екенін ойлағанда қадим болады.

Аллаһу та’ала түсірген кітаптардың барлығы хақ, дұрыс. Онда қате, өтірік бола алмайды. Жаза, азап беремін деген болса да кешіріп жіберуі жаиз болады деп айтылған болса да, бұл біз білмейтін шарттарға немесе Оның қалауына байланысты. Яки құлдың лайықты жазасын кешіреді деген сөз. Жазаны, азапты білдіретін сөз, кешірген кезде өтірік болатындай, бір нәрсені хабар беру деген сөз емес. Аллаһу та’ала уәде еткен ниғметтерді бермеуі жаиз емес болса да, азаптарды кешіруі жаиз. Ақыл да, аяти кәрималар да осындай екенін көрсетуде.

Бір кедергі, қиындық болмағанша аяти карималар мен хадис шәрифтерге ашық түде түсінілетін мағыналарды беру керек. Бұларға ұқсайтын басқа мағыналар беру жаиз емес. [Құран кәрім мен хадис шәрифтер құрайш сөздігі және диалектімен жазылған. Сөздерге 1400 жыл бұрын Хижазда қолданылған мағыналарды беру керек. Уақыт өтумен өзгеріп, қазір қолданылатын мағыналарды беріп аудару дұрыс емес.] «Мүтәшабиһат» деп аталатын аяти карималарда түсіну қиын болған жасырын мағыналар бар. Олардың мағынасын тек Аллаһу та’ала ғана біледі және өздеріне «Илми ләдуни» берілген өте аз таңдаулы адамдар ғана, өздеріне білдірілген шамада ғана түсіне алады. Басқа ешкім түсіне алмайды. Сондықтан, мүтәшабиһ аяттардың Аллаһтың сөзі екендігіне иман келтіру керек, мағыналарын зерттемеу керек. Әшари мазһабындағы ғалымдар мұндай аяттарды қысқаша немесе кеңінен «Тәуил» ету жаиз болады деген. Тәуил дегеніміз – сөздің әр түрлі мағыналары арасынан мәшһүр болмағанын таңдау деген сөз. Мысалы, Исра сүресінде: «Аллаһтың қолы олардың қолының үстінде» мағынасындағы деген аяти карима – Аллаһу та’аланың кәламы. Аллаһу та’ала бұл сөзімен нені сілтеген болса, солай сендім деу керек. Мұның мағынасын мен түсіне алмаймын, тек Аллаһу та’ала ғана біледі деп айту – ең дұрыс жол. Немесе Аллаһу та’аланың ілімі біздің іліміміз сияқты емес. Оның қалауы біздің қалауымызға ұқсамайды. Аллаһу та’аланың қолы да құлдарының қолдары сияқты емес.

Аллаһу та’ала түсірген кітаптарда кейбір аяттардың тек оқылуы немесе тек мағынасы, яки екеуі бірден «Нәсһ» етілген, Аллаһу та’ала  тарапынан өзгертілген. Құран кәрім бүкіл кітаптарды нәсһ еткен, олардың үкімдерін жойған. Құран кәрімде қияметке дейін ешқашан қателік, ұмытылу, арту мен азаю болмайды. Өткен уақыттағы және болашақтағы барлық ілімдер Құран кәрімде бар. Сондықтан, бүкіл сәмәуи кітаптардан үстем және құнды. Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) ең үлкен мұғжизасы – Құран кәрім. Бүкіл адамдар мен жындар жиналып, Құран кәрімнің ең қысқа бір сүресіндей бір сөзді айтуға қанша тырысса да, айта алмайды. Арабстанның ділмар, әдебиетші, шешен ақындары жиналды. Бірақ қанша тырысса да, бір қысқа аят сияқты сөздер айта алмады. Құран кәрімге қарсы тұра алмады. Таңырқап қалды. Аллаһу та’ала Ислам дұшпандарын Құран кәрімнің алдында әлсіз, тізе бүккен күйге ұшыратты. Құран кәрімнің шешендігі адам күшінен жоғары тұрады. Адамдар ол сияқты сөйлеуден әлсіз қалуда. Құран кәрімнің аяттары адамдардың сөз тәртібіне, өлеңдеріне, ұйқастарына ұқсамайды. Сондай-ақ, Арабстандағы әдебиетшілер қолданған әріптермен айтылған.

Сәмауи кітаптардан бізге білдірілгені жүз төрт. Олардан он сухуф «Адам» алейһиссаламға, елу сухуф Шис (Шит) алейһиссаламға, отыз сухуф «Идрис» алейһиссаламға, он сухуф «Ибраһим» алейһиссаламға түсірілгені белгілі. «Тәурат» кітабы Мұса алейһиссаламға, «Зәбүр» кітабы Дауд алейһиссаламға, «Інжіл» кітабы Иса алейһиссаламға және «Құран кәрім» Мұхаммед алейһиссаламға түсірілген.

Адам әмір беруді, тыйым салуды немесе бір нәрсе сұрауды, бір хабар айтуды қаласа, әуелі бұларды ақылымен ойлайды, дайындап алады. Адамның ойындағы бұл мағыналар «Кәлами нәфси» деп аталады. Бұл мағыналарға араб, парcы немесе түрік тілінде деуге болмайды. Әр түрлі тілдерде айтылуы бұлардың басқа-басқа мағыналарға енуіне себеп болмайды. Бұл мағыналарды білдіретін сөздерге «Кәлами лафзи» делінеді. Кәлами лафзи түрлі тілдерде айтылуы мүмкін. Бұдан аңғарылып тұрғаны, кәлами нәфси, басқа сипаттар сияқты, мысалы ілім, қалау, көру сияқты сөз иесінің бойындағы қарапайым, өзгермейтін, бөлек бір сипат болып табылады. Ал кәлами лафзи – кәлами нәфсиді білдіретін, адамның құлағына келетін және сөйлеушінің аузынан шыққан әріптердің жиынтығы. Ал Аллаһу та’аланың кәламы мүлдем үнсіз болмаған, махлұқ болмаған және затымен бар болған, әзәли (бастауы жоқ) және әбәди (соңы жоқ) бір сөз болып табылады. Заттық сипатынан және ілім, ирада (қалау) сияқты субути сипаттарынан басқа бөлек бір сипат болып табылады.

Кәлам сипаты да мүлдем өзгермейді. Әріптен, дыбыстан құралмаған. Әмір ету, тыйым салу, хабар беру сияқты және араб, парсы, түрік, иврит, сурияни тілдерінде болу сияқты түрленуі, бөлінуі жоқ. Ондай күйлерге енбейді. Жазылмайды. Ой, құлақ, тіл сияқты құралдарға, себептерге мұқтаж емес. Барлық тілде айтыла береді. Осылайша, араб тілінде айтылса, Құран кәрім делінеді. Ибрани тілінде айтылса, Тәурат болады. Сурияни тілінде айтылса, Інжіл болады. [«Шәрһ-ул-мәқасид» кітабында: Грек тілінде айтылса – Інжіл, сурияни болса – Зәбүр, – делінген.] (Шәрһ-ул-мәқасидті Садуддин Тәфтазани жазған, 792 (м.1389) жылы Самарқандта қайтыс болған.)

Аллаһу та’аланың кәламы (сөзі) әртүрлі мағыналарды білдіреді. Қиссаларды, яғни оқиғаларды білдірсе «Хабар» болады.Ондай болмаса, «Инша» болады. Орындалуы керек болған нәрселерді білдірсе «Әмір» болады. Тыйымдарды білдірсе «Нәхи» болады. Бірақ, Аллаһтың сөзінде ешқандай өзгеріс және көбею болмайды. Түскен кітаптар мен парақтардың барлығы Аллаһу та’аланың кәлам сипатынан, яғни кәлами нәфсиден. Араб тілінде болса – Құран кәрім. Әріптен құралып, жазылатын және айтылатын, естілетін және есте сақталатын, жүйелі түрде түсірілген уахи «Кәлами лафзи» және «Құран кәрім» деп аталады. Бұл кәлами лафзи кәлами нәфсиді көрсететіндіктен, бұған да кәлами илаһи және сыфати илаһи деп айту жаиз болады. Барлығына Құран кәрім делінгеніндей, бөлшектеріне де Құран кәрім делінеді.

Кәлами нәфсидің мақлұқ болмағандығын, қадим (бұрыннан бар) екендігін дұрыс жолдың ғалымдары бірауыздан білдірген. Кәлами лафзидің хадис (кейіннен жаратылған) немесе қадим (бұрыннан бар) екендігінде сөзбірлігі жоқ. Хадис екендігін мәлімдегендердің бір бөлігі «Кәлами лафзидің хадис екендігін айтпау керек. Егер хадис делінетін болса, кәлами нәфсидің хадис екендігі аңғарылуы мүмкін» деді. Ең жақсы сөз де осы. Адамдардың ойы бір нәрсені көрсеткенді естіген кезде, дереу сол нәрсені ойлайды. Әһли сүннет ғұламаларынан «Құран кәрім – хадис» деушілердің бұл сөзі аузымызбен оқыған дыбыс пен сөздердің мақлұқ екендігін білдіруде. Әһли сүннет ғалымдары сөзбірлігімен кәлами лафзидің де, кәлами нәфсидің де Аллаһтың кәламы екендігін айтқан. Бұл сөзден ауыспалы мағына шығарып адасқандар болғанымен, кәлами нәфси Аллаһтың кәламы дегені Аллаһу та’аланың кәлам сипаты деген сөз. Кәлами лафзи Аллаһ кәламы дегені Аллаһу та’ала оның жаратушысы дегенді білдіреді.

 

Сұрақ: Жоғарыда жазбалардан аңғарылып тұрғаны, Аллаһу та’аланың әзәли болған сөзі естілмейді. Аллаһтың кәламын естідім деп айту, оқылған дыбыс пен сөздерді естідім дегенді білдіреді. Немесе оқылған дыбыс пен әзәли болған кәлами нәфсиді түсіндім дегенді білдіреді. Бүкіл пайғамбарлар, тіпті әрбір адам осы екі түрде ести алады. Мұса алейһиссаламды «Кәлимуллаһ» деп ажыратудың себебі не?

Жауап: Мұса алейһиссалам Аллаһу та'аланың әдетінен тыс әріпсіз, дыбыссыз болған кәлами әзәлиді естіді. Жәннатта Аллаһу та’ала түсіне алмайтын және түсіндіре алмайтын түрде көрінетіні сияқты, айтып түсіндіре алмайтындай түрде естіді. Басқа ешкім олай естімеді. Немесе Аллаһтың сөзін дыбыс арқылы естіді. Бірақ, тек құлақпен емес. Денесінің әрбір түйірі жан-жақтан естіді. Немесе тек ағаш тарапынан естіді. Бірақ дыбыс арқылы емес еді. Ауа толқыны арқылы немесе басқа да жағдайлар арқылы естімеді. Осы үш күйдің бірі арқылы естігендіктен, ол «Кәлимуллаһ» атауына қауышты. Мұхаммед алейһиссалату уәссәләмнің миғраж түнінде Аллаһу та’аланың сөзін естуі және Жәбрейіл алейһиссаламның уахи алғанда естуі де осындай еді.

4) Иман етілуі керек болған алты шарттың төртіншісі – «Аллаһу та’аланың пайғамбарларына сену». Адамдарды Аллаһу та’ала ұнатқан жолға қауыштыру, дұрыс жолды көрсету үшін жіберілген. Русул – расулдар деген сөз. Сөздікте жіберілген адам және хабаршы дегенді білдіреді. Ислам дінінде «Расул» дегеніміз – жаратылысы, мінезі, білімі, ақылы өз дәуіріндегі барлық адамнан үстем, құрметті, қадірлі адам деген сөз. Ешқандай жаман мінезі, жағымсыз қылықтары жоқ. Пайғамбарларда «Исмет» сипаты бар. Яғни, пайғамбар екендігі білдірілуге дейін де, білдірілгеннен кейін де, кіші-үлкен ешқандай күнә істемейді. [Ислам дінін іштен құлатуды көздейтін кәпірлер Мұхаммед алейһиссалам пайғамбар болмай тұрып мүсіндердің алдында құрбандық шалатын еді дейді және бұған мазһабсыздардың кітаптарын дәлел ретінде көрсетеді. Бұл жаман жалаларының өтірік екендігі жоғарыдағы қатарлардан аңғарылуда.] Пайғамбар екендігі білдірілгеннен кейін, пайғамбар екендігі таралғанға, мәлім болғанға дейін оларда соқырлың, кереңдік және сол сияқты басқа кемшіліктері болмайды. Әр пайғамбарда жеті сипаттың бар екендігіне сену керек: Аманат, сыдқ, таблиғ, адалет, исмет, фәтанат және әмнул-азл. Яғни пайғамбарлықтан босатылмайды. Фәтанат – өте ақылды, түсінігі мол дегенді білдіреді.

Жаңа дін әкелген пайғамбар «Расул» деп аталады. Жаңа дін әкелмей, адамдарды алдыңғы дінге шақыратын пайғамбар «Нәби» деп аталады. Әмірлерді уағыздауда және адамдарды Аллаһу та’аланың дініне шақыруда Расул мен Нәбидің арасында айырмашылық жоқ. Пайғамбарларға сену – олардың араларында ешқандай айырмашылық көрмей, бәрінің сенімді, шыншыл екендігіне сену деген сөз. Олардың біреуіне сенбеген адам ешбіріне сенбеген болады.

Пайғамбарлыққа еңбектену, аштық, қиыншылық көру және көп ғибадат жасау арқылы қол жеткізілмейді. Бұл тек Аллаһу та’аланың ихсанымен, таңдауымен беріледі. Адамдардың дүниедегі және ахиреттегі істерінің дұрыс және пайдалы болуы үшін, әрі зиянды істерден қорғап, саламаттыққа, хидаятқа (тура жолға), рахаттыққа қауыштыру үшін пайғамбарлар арқылы діндер жіберілген. Пайғамбарлар дұшпандары көп болуына, мазақталып, қатты ренжуіне қарамай, Аллаһу та’аланың сенілуі және орындалуы бұйырылған әмірлерді адамдарға жеткізуде, уағыздауда дұшпандардан мүлдем қорқпаған. Аллаһу та’ала  пайғамбарлардың сыдқ иесі екендігін, дұрыс сөйлегендігін көрсету үшін Оларды мұғжизалармен қуаттандырды. Ешкім бұл мұғжизаларға қарсы келе алмады. Пайғамбарды қабылдап, сенген адамға сол пайғамбардың «Үмбеті» делінеді. Қиямет күнінде пайғамбарларға өз үмбеттерінен күнәсі көп болғандарға шапағат етулеріне рұқсат беріледі және олардың шапағаттары қабыл болады. Үмбеттерінен ғалым, салих, әулие болғандарына да шапағат етуге Аллаһу та’ала  рұқсат береді және олардың шапағатын қабыл етеді. Пайғамбарлар (алейһимуссалауату уәттәслимат) қабірлерінде біз білмейтін бір өмірмен тірі. Олардың мүбәрәк денелерін топырақ шірітпейді. Сондықтан да хадис шәрифте: «Пайғамбарлар қабірлерінде намаз оқиды және қажылық жасайды» делінді.

[Қазір Арабстандағы «Уаххаби» деп аталатын адамдар бұл хадис шәрифтерге сенбейді. Бұларға сенетін шынайы мұсылмандарға кәпір дейді. Мағыналары ашық болмай, күмәнді болған насстарды қате тәуил еткені (мағына шығарғаны) үшін кәпір болмайтын болса да, олар «Бидғатшы» болады. Олар мұсылмандарға көп зиян келтіpyдe. Уаххабилік – Мұхаммед бин Абдулуаххаб есімді Нәждтік бір ақымақ тарапынан құрылды. Ағылшын тыңшысы Хемфер, Ибн Тәймияның қате пікірлерін алға тартып оны алдады. Абдух есімді бір мысырлық адамның кітаптары арқылы түркілерге және барлық жерге жайылды. Олардың бесінші мазһаб емес, адасқан, қате жолда екендігін «Әһли сүннет ғалымдары» жүздеген кітаптарында білдірген. «Сәадәти Әбәдийа» және «Қиямет уә ахирет» кітаптарында бұлар кеңінен түсіндірілген. Аллаһу та’ала дінге бет бұрған жастарды ағылшындар құрған уаххабилік жолына түсуден сақтасын! Хадис шәрифтермен мадақталған «Әһли сүннет» ғалымдарының жолынан айырмасын!]

Пайғамбарлардың (алейһимуссалам) мүбәрәк көздері ұйықтаған кезде көңіл көздері ұйықтамайды. Пайғамбарлық міндеттерін атқаруда, пайғамбарлық үстемдіктерін иеленуде барлық пайғамбарлар бірдей. Жоғарыда айтылған жеті сипат олардың барлығында бар. Пайғамбарлар, пайғамбарлық міндеттерінен ешқашан босатылмайды. Ал әулиелерден әулиелік алынуы мүмкін. Пайғамбарлар да (алейһимуссалауату уәттәслимат) адамнан болады. Жыннан, періштеден адамдарға пайғамбар болмайды. Жын мен періште пайғамбарлардың дәрежесіне көтеріле алмайды. Пайғамбарлардың бір-бірінің алдында қадірліктері, үстемдіктері бар. Мысалы, үмбеттерінің көп болуы, жіберілген аймағының үлкен болуы, білім мен марифеттердің кең аймаққа таралуы, мұғжизаларының көбірек және үздіксіз болуы және өздеріне тән өзгеше құндылықтар мен ихсандардың берілуі сияқты үстемдік тұрғысынан ақыр заман пайғамбары «Мұхаммед» алейһиссалам бүкіл пайғамбарлардан үстем тұрады. Улул-азм болған пайғамбарлар ондай болмаған пайғамбарлардан, ал Расулдар Расул болмаған Нәбилерден үстем тұрады.

Пайғамбарлардың (алейһимуссалауату уәттәслимат) саны белгісіз. Жүз жиырма төрт мыңнан астам екендігі мәлім. Олардың үш жүз он үш немесе үш жүз он бесі Расул. Олардың арасында алтауы жоғары тұрады. Бұларға «Улул-азм» пайғамбарлар делінеді. Улул-азм пайғамбарлар: Адам, Нұх, Ибраһим, Мұса, Иса және Мұхаммед Мұстафа (алейһимуссалату уәсcәлләм).

Пайғамбарлардың арасынан отыз үші танымал. Олар: Адам, Идрис, Шит немесе Шис, Нұх, Худ, Салих, Ибраһим, Исмаил, Исхақ, Яқуб, Юсуф, Әйуб, Шуайб, Мұса, Харун, Қыдыр, Юша бин Нун, Илияс, Әлйаса, Зулкифл, Шәмун, Ишмойл, Юнус бин Мәта, Дауд, Сүлейман, Лұқман, Зәкәрия, Яхия, Узәйр, Иса бин Мәриям, Зұлқарнайн және Мұхаммед алейһи уә алейһумуссалату уәссәләм.

Олардың тек жиырма сегізінің есімдері Құран кәрімде білдірілген. Шит, Қыдыр, Юша, Шәмун және Исмаил білдірілмеген. Бұл жиырма сегізінен Зұлқарнайн, Лұқман, Узәйр және Қыдырдың пайғамбар екендігі нақты мәлім емес. «Мәктубати Масумийа» кітабының2-том, 36-хатында Қыдыр алейһиссаламның пайғамбар екендігін білдіретін хабарлардың қуатты екені жазылған. 182-ші хатта: Қыдыр алейһиссаламның адам кейіпінде көрінуі және кейбір істерді орындауы оның осы өмірде тірі екенін көрсетпейді. Аллаһу та’ала Оның және көптеген пайғамбарлардың, әулиелердің рухтарының адам кейіпінде көрінуіне рұқсат берген. Оларды көру тірі екендігін білдірмейді, – делінеді. Зулкифл алейһиссаламның екінші есімі Харқыл. Оның Илияс, Идрис немесе Зәкәрия алейһиссалам екендігін айтқандар да бар.

Ибраһим алейһиссалам – Халилуллаһ (Аллаһтың досы). Өйткені, оның жүрегінде Аллаһу та’алаға деген махаббаттан басқа ешқандай махлұққа деген сүйіспеншілік жоқ еді. Мұса алейһиссалам – Кәлимуллаһ. Өйткені, ол Аллаһу та’аламен сөйлесті. Иса алейһиссалам – Кәлимәтуллаһ. Өйткені, оның әкесі жоқ. Тек «Бол» деген Аллаһу та’аланың сөзі арқылы анасынан дүниеге келді. Бұдан басқа, Аллаһу та’аланың хикметке толы сөздерін уағыздап, адамдардың құлақтарына жеткізді.

Адамзаттың ең үстемі, ең құрметтісі, ең қадірлісі және бүкіл мақлұқтың жаратылуына себеп болған Мұхаммед алейһиссалам – Хабибуллаһ. Оның Хабибуллаһ екендігін және ұлылығын, үстемдігін көрсететін нәрселер өте көп. Осы себептен Оған қатысты «жеңіліске ұшырау», «күйреу» деген сияқты сөздер қолданылмайды. Ол қияметте бәрінен бұрын қабірден тұрады. Махшар жеріне бірінші болып барады. Жәннатқа бәрінен бұрын кіреді. Мұғжизалары санаумен бітпейтін және санауға адамның шамасы жетпейтін болса да, миғраж мұғжизасын жазу арқылы жазуымызды сәндейік:

Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) төсегінде жатқан кезінде оятылып, мүбәрәк денесімен Мекке қаласынан Құдыстағы Мәсжиди Ақсаға, ол жерден аспанға және жетінші қабат аспаннан Аллаһу та’ала қалаған жерлерге апарылды. Миғражға осылай сену керек. [Исмаили адасқан ағымындағылар және Ислам ғалымы кейіпін жамылған дін дұшпандары «Миғраж – тек бір хал еді, тек рухпен ғана орындалды, денемен бармады» деп айтып және жазып, жастарды алдауға тырысуда. Мұндай бұзылған кітаптарды алмау керек, оларға алданбау керек. Миғраж қалай болғандығы жайында көптеген құнды кітаптарда, мысалы «Шифа-и шәриф» кітабында ұзақ баяндалған. «Сәадәти әбәдийа» кітабында да кеңінен түсіндірілген.] Мекке-и мукәррамадан «Сидратул Мунтаһа»-ға дейін Жәбірейіл алейһиссаламмен бірге барды. «Сидратул Мунтаһа» – алтыншы және жетінші аспандардағы ағаштың атауы, бүкіл білімдер мен бүкіл дәрежелердің ілгерілеуі ол жақтан әрі өте алмайды. Сүйікті пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) Сидрада Жәбірейіл алейһиссаламды алты жүз қанатымен өз кейіпінде көрді. Жәбірейіл алейһиссалам Сидрада қалды. Меккеден Құдысқа дейін немесе жетінші қабат аспанға дейін «Бурақ» арқылы апарылды. «Бурақ» – ақ түсті, қашырдан кіші, есектен үлкен жәннат жануары. Дүниедегі жануарлардан емес. Еркек-ұрғашы болып бөлінбейді. Өте жылдам жүреді. Көз көре алатын ұзақтыққа қадам басады. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) «Мәсжиди Ақса»-да пайғамбарларға имам болып, құптан немесе бамдат намазын оқытты. Пайғамбарлардың рухтары өз адам кейіптерінде сол жерде болды. «Құдыс»-тан жетінші аспанға дейін «Миғраж» деп аталатын қандай екені белгісіз болған баспалдақпен бір сәтте шығарылды. Жолда періштелер екі жаққа тізіліп тұрып, Расулуллаһты мадақтап тұрады. Әр аспанға келген кезінде Жәбірейіл алейһиссалам Расулуллаһтың келгендігін хабарлап, сүйіншілеп тұрды. Әрбірінде бір пайғамбарды көріп сәлемдесті. «Сидра»-да таңқаларлық көп нәрсе көрді. Жәннаттағы ниғметтерді, тозақтағы азаптарды көрді. Аллаһу та’аланың дидарын көру арманынан және зауқынан жәннаттағы ниғметтердің ешбіріне қарамады. Сидрадан ары қарай жалғыз өзі нұрлардың арасында ілгеріледі. Періштелердің қаламдарының дыбысын естіді. Жетпіс мың пердеден өтті. Екі перденің арасы бес жүз жылдық жолдай еді. Одан кейін күннен де жарқын «Рәфрәф» атты бір төсеніштің үстінде Күрсиден өтті. Арши илаһиге жетті. Арштан, уақыттан, мекеннен, материя әлемінен сыртқа шықты. Хақ та’аланың сөзін еститін дәрежеге барды.

Уақытсыз және мекенсіз түрде ахиретте Аллаһу та’аланың көрінетініндей, түсіну және түсіндіру мүмкін болмаған бір күйде Аллаһу та’аланы көрді. Әріпсіз және дыбыссыз Аллаһу та’аламен сөйлесті. Аллаһу та’алаға тәсбих, хамд етті және мадақтады. Сансыз сый-сияпатқа, құрметке қауышты. Оған және үмбетіне күніне елу уақыт намаз оқу парыз етілген болса да, Мұса алейһиссаламның сілтеуімен жай-жай бес уақытқа азайтылды. Бұдан алдын тек бамдат пен екінді немесе құптан намаздары оқылатын еді. Осыншама ұзақ сапардан және сый-сияпатқа, ихсандарға қауышқаннан және түрлі таңқаларлық нәрселерді көргеннен, естігеннен соң төсегіне қайта оралды. Жатқан орны әлі суымаған еді. Бұл білдіргендеріміздің бір бөлігі аяти каримала арқылы, бір бөлігі хадис шәрифтер арқылы хабар берілген. Бұлардың бәріне сену уәжіп болмаса да, Әһли сүннет ғалымдары білдіргендіктен, бұл хабарларды қабылдамаған адам Әһли сүннеттен айрылған болады. Ал аяти кәрималар мен хадис шәрифтерге сенбеген адам кәпір болады.

Мұхаммед алейһиссаламның «Сәйид-ул әнбия» екендігін, яғни пайғамбарлардың (алейһимуссалауату уәттәслимат) ең үстемі екендігін көрсететін сансыз себептердің бірнешеуін білдірейік:

Қиямет күні бүкіл пайғамбарлар (алейһимуссалауату уәттәслимат) Оның туының астында көлеңкелейді. Аллаһу та’ала әр пайғамбарға [Жаратқандарымның ішіндегі таңдағаным, жақсы көргенім, сүйіктім – Мұхаммед алейһиссаламның пайғамбар болған заманына жететін болсаңдар, оған иман келтіріңдер және жәрдемші болыңдар!] деп әмір етті. Барлық пайғамбарлар да үмбеттеріне осыны өсиет және әмір етті.

Мұхаммед алейһиссалам – «Хатәм-ул әнбия». Яғни Одан кейін ешқандай пайғамбар келмейді. Оның мүбәрәк рухы барлық пайғамбардан бұрын жаратылды. Пайғамбарлық дәреже ең алғаш Оған берілді. Пайғамбарлық Оның дүниеге келуімен аяқталды. Иса алейһиссалам қияметке таяу хазреті Мәһди заманында аспаннан Шамға түседі, дегенмен жер бетіне Мұхаммед алейһиссаламның дінін таратады. Оның үмбетінен болады.

[Хижри қамари 1296 және милади 1880 жылы Үндістанда британдықтар шығарған «Қадияни» деген адасушылар Иса алейһиссаламға қатысты жаман сөздер және жалғандар айтуда. Өздерін мұсылман деп санаса да, олар Ислам дінін іштен құлатуда. Олардың мұсылман еместігіне пәтуа берілген. Олар «Ахмеди» деп те аталады.

Үндістаннан пайда болған бидғатшы және зындықтардың бірі – «Жамағат-ут тәблиғия» (тәблиғ-и жамағат)тобы. Бұл топты 1345 (м.1926) жылы Илияс есімді бір надан құрған. Ол: «Мұсылмандар адаса бастады. Оларды құтқаруға түсімде бұйрық келді» дейтін еді. Ұстаздары адасушы Нәзир Хусейн, Рашид Ахмед Кәнкухи және Халил Ахмед Сәхаренпуридің кітаптарынан үйренгендерін айтатын еді. Мұсылмандарды алдау үшін тек намаз бен жамағаттың құндылығы жайында айтады. Алайда, бидғатшылардың, яғни «Әһли сүннет» мазһабында болмағандардың намаздары мен ешбір ғибадаттары қабыл болмайды. Олардың Әһли сүннет кітаптарын оқып, әуелі бидғат сенімдерінен құтылып, шынайы  мұсылман болуы керек. Құран кәрімде мағынасы жасырын білдірілген аяттардан қате мағына шығаратындарға «Бидғатшы» немесе «Адасушы» делінеді. Аяти кәрималарға өзінің опасыз, адастырушы пікірлері бойынша қате мағына шығаратын Ислам дұшпандарына «Зындық» делінеді. Зындықтар Құран кәрімді және Ислам дінін өзгертуге тырысуда. Бұларды шығарған, қажеттіліктерін қамтамасыз еткен және әлемнің барлық тарапына жаю үшін миллиардтар жұмсаған ең үлкен дұшпан – Британия империясы. Солардың тұзағына түскен сауатсыз және тексіз «Тәблиғи жамағат» өкілдері өздерін «Әһли сүннет» көрсетіп және намаз оқып, өтірік айтуда, мұсылмандарды алдауда. Абдуллаһ бин Мәсуд: «Діні болмаса да намаз оқитын адамдар шығады» деген. Олар тозақтың түбінде мәңгі жанады. Олардың бір бөлігі, мұнараның төбесіндегі ләйлектің ұяшығындай, үлкен сәлде тағып, сақал өсіріп, шапан киіп, аяти кәрималар оқып бұларға қате мағыналар беріп, мұсылмандарды алдап жатыр. Алайда, хадис шәрифте: «Инналлаһә лә йәнзуру илә сууәрикум уә сиябикум уә лакин йәнзуру илә қулубикум уә ниятикум» (Аллаһу та’ала  түрлеріңе және киімдеріңе емес, жүректеріңе және ниеттеріңе қарайды) – делінген.

Өлең:

Қадд-и буләнд дарәд, дестар паре паре,

Чун ашиян-и ләкләк, бәр кәллә-и минаре.

Бұл надандардың, ақымақтардың көркем сөздерінің қате екендігін анықтап дәлелдеген «Хақиқат Кітап үйі»-ніңкітаптарына жауап бере алмағаны үшін олар: «Хақиқат Кітап үйінің кітаптары қате, бұзылған. Ол кітаптарды оқымаңдар» дейді. Ислам дұшпаны адасушылардың, зындықтардың ең үлкен белгісі – Әһли сүннет ғалымдарының жазбаларына және бұларды таратып жүрген шынайы діни кітаптарға «Бұзылған кітап, бұларды оқымаңдар» деп айтуы. Олардың Ислам дініне тигізген зияндары және Әһли сүннет ғалымдарының жауаптары «Пайдалы мәліметтер» атты кітабымызда кеңінен жазылған.]

Мұхаммед алейһиссалам – пайғамбарлардың ең үстемі, әлемдердің мейірімі. Он сегіз мың әлем Оның рақымдылық дариясынан пайдалануда. Сөз бірлігімен Ол барлық адамдар мен жындардың пайғамбары. Періштелерге, өсімдіктерге, жануарларға және барлық заттарға да пайғамбар екендігін айтқандар көп. Басқа пайғамбарлар белгілі бір мемлекетке, белгілі бір қауымға жіберілген еді. Ал Расул-и әкрам (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) бүкіл әлемге, жанды-жансыз барлық жаратылысқа пайғамбар. Аллаһу та’ала басқа пайғамбарларды есімдерімен атаған. Ал Мұхаммед алейһиссаламды «Ей, Расулым! Ей, пайғамбарым!» деп шақырған. Басқа пайғамбарлардың әрбіріне берілген мұғжизалардың ұқсасы Оған да берілген. Аллаһу та’ала сүйікті пайғамбарына көп сый-сияпат көрсеткені, көп мұғжиза бергені соншалық, басқа ешбір пайғамбарына мұны бермеген. Мүбәрәк саусағымен белгі берген кезде айдың екіге бөлінуі, мүбәрәк алақанына алған тастардың тәсбих айтуы, ағаштардың «Йа, Расулаллаһ!» деп Оған сәлем беруі, Расулуллаһтан айрылғаны үшін «Ханнанә» атты ағаштың дауыстап жылауы, мүбәрәк саусақтарының арасынан таза судың ағуы, ахиретте Оған «Мақам-и Махмуд», «Шәфаат-и кубра», «Кәусар бұлағы», «Уәсила» және «Фадила» атты дәрежелерінің берілуі, жәннатқа кіруден бұрын Аллаһтың дидарын көрумен қадірленуі және дүниеде хулқ-и азим, дінде йәқин, ілім, мейірбандық, сабырлылық, шүкір, зухд, иффәт (арлылық), әділдік, мурууәт, ұяттылық, батылдық, қарапайымдылық, хикмет, әдептілік, сәмахат (жақсылық жасаушы), мейірім сияқты бітпейтін құндылықтар мен қасиеттер арқылы бүкіл пайғамбарлардың үстіне шығарылған. Оған берілген мұғжизалардың санын Аллаһу та’аладан басқа ешкім біле алмайды. Оның діні барлық діндерді нәсһ еткен, үкімдерін жойған. Оның діні – барлық діндердің ең жақсысы, ең жоғарғысы. Оның үмбеті – бүкіл үмбеттерден үстем. Оның үмбетінің әулиелері басқа үмбеттердің әулиелерінен қадірлірек.

Мұхаммед алйһиссаламның үмбетіндегі әулиелердің арасында Расулуллаһтың халифасы болу ақысына ие болған және халифалыққа басқалардан лайықтырақ болған, имамдардың, әулиелердің бас тәжі – «Әбу Бәкір Сыддық» (радиаллаһу анһ) пайғамбарлардан кейін келген және келетін бүкіл адамзаттың ең қайырлысы, ең үстемі болып табылады. Халифалық дәрежесі, құрметі ақысына ең алғаш ие болған Ол. Мұсылмандық пайда болуға дейін де Аллаһу та’аланың мейірімі және ихсанымен Ол пұттарға табынбады. Кәпірлік пен адасушылық айыптарынан қорғалды. [Расулуллаһты пайғамбарлық келместен бұрын пұтқа табынған деп санаған және осылай жазған адамдардың қаншалықты надан және сауатсыз екендігін осы жерден де түсінуге болады.]

Одан кейін адамдардың ең үстемі, Фаруқ-и ағзам, Аллаһу та’аланың өз сүйіктісіне дос етіп таңдаған екінші халифасы – «Омар бин Хаттаб» (радиаллаһу анһ).

Одан кейін адамдардың ең үстемі, Расулуллаһтың үшінші халифасы, жақсылықтардың, ихсандардың қазынасы, ұят, иман, ирфан (білім) қайнары, Зиннурәйн – «Осман бин Аффан» (радиаллаһу анһ).

Одан кейін адамдардың ең қайырлысы, Расулуллаһтың төртінші халифасы, таңқаларлық үстемдіктер иесі, Аллаһу таһаланың арыстаны – «Әли бин Әбу Талиб» (радиаллаһу анһ).

Одан кейін «Хазреті Хасан» халифа болды. Хадис шәрифте білдірілген отыз жылдық халифалық онымен аяқталды. Одан кейін адамдардың ең үстемі, Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) екі көзінің нұры – «Хусейн бин Әли» (радиаллаһу анһ).

Бұл үстемдіктер сауаптың көбірек болуы, Ислам діні жолында отанын, сүйіктілерін тастауы, басқалардан бұрын мұсылман болуы, Расулуллаһқа (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) толығымен бағынуы, Оның сүннетін мықтап ұстануы, дінін таратуға тырысуы, күпірдің, бүліктің алдын алуы дегенді білдіреді.

Әли (радиаллаһу анһ) қаншалықты Әбу Бәкірден (радиаллаһу анһ) басқа бәрінен бұрын мұсылман болғанымен, ол кезде әлі бала болғаны үшін, мал-мүліксіз болғаны үшін, Расулуллаһтың үйінде Оған қызмет еткені үшін оның бәрінен бұрын иман келтіруі басқалалардың иман келтіруіне, ғибрат алуына және кәпірлердің күйреуіне себепші болмады. Алайда, қалған үш халифаның иман келтіруі Исламды қуаттандырды. Имам Әли мен балалары (радиаллаһу анһум) Расулуллаһтың ең жақын туыстары және Расулуллаһтың мүбәрәк қанынан болғаны үшін, Сыддиқ-и әкбардан (хазреті Әбу Бәкірден) және Фаруқ-и ағзамдан (хазреті Омардан) үстемірек деп айтуға болады, дегенмен бұл үстемдіктері барлық жағынан үстем деген мағынаны бермейді. Барлық тараптан осы үлкен тұлғалардың алдында болуын талап етпейді. Бұл хазреті Хызырдың хазреті Мұсаға бірнеше мәселе үйретуіне ұқсайды. [Қан жағынан жақынырақ болған адам үстемдірек болғанда еді, хазреті Аббас хазреті Әлиден үстемдірек болар еді. Ал қан жағынан өте жақын болған Әбу Талиб пен Әбу Ләхәбта мүминдердің ең төменгісінің бойындағы қадірлілік пен үстемдік мүлдем жоқ.] Қан жағынан жақын болғандықтан, хазреті Фатима хазреті Хадиша мен хазреті Айшадан (радиаллаһу анһунна) үстемірек. Бірақ, бір тарапты үстемдік барлық жағынан үстем болуды көрсетпейді. Бұл үшеуінен ең үстемі қайбірі екендігі жайында ғалымдарымыз әр түрлі айтқан. Хадис шәрифтерде көрсетілгені бойынша, бұл үшеуі де және хазреті Мәрям мен перғауынның әйелі хазреті Асия (радиаллаһу таала анһунна әжмаин) дүниедегі әйелдердің ең үстемдері болып табылады. Хадис шәрифте: «Фатима – жәннат әйелдерінің ең үстемі. Ал Хасан мен Хусейн – жәннат жастарының жоғарылары» делінген, бірақ бұл тек бір тарапты үстемдік.

Олардан кейін Асхаби кирамның ең үстемдері – «Ашәрә-и мубәшшәра», яғни жәннатпен сүйіншіленген он кісі. Олардан кейін Бәдір соғысына қатысқан үш жүз он үш адам үстем. Олардан кейін Ухуд соғысына қатысқан 700 арыстанның арасында болғандардың бәрі. Ал олардан кейін «Биат-ур-ридуан», яғни ағаш астында Расулуллаһқа сөз берген бір мың төрт жүз адам үстем.

Расул-и әкрамның (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) жолында жанын, малын пида еткен, Оған жәрдем берген Асхаби кирамның (радиаллаһу анһум әжмаин) барлығының есімдерін құрметпен, сүйіспеншілікпен айтуымыз бізге уәжіп болып табылады. Олардың ұлылығына жараспайтын сөздер айтуымыз мүлдем жаиз емес. Олардың есімдерін құрметсіздікпен айту – адасушылық, бұзылушылық.

Расулуллаһты жақсы көрген адамның Оның сахабаларының бәрін де жақсы көруі керек. Өйткені, бір хадис шәрифте: «Сахабаларымды жақсы көрген адам мені жақсы көргендіктен жақсы көреді. Оларды жақсы көрмеген адам мені жақсы көрмеген болып саналады. Оларды ренжіткен адам мені ренжіткен болады. Ал мені ренжіткен адам Аллаһу та’аланы ренжіткен болады. Аллаһу та’аланы ренжіткен адам, әлбетте,  азапталады» делінген. Тағы бір хадис шәрифте де: «Аллаһу та’ала менің үмбетімнен бір құлына жақсылық жасауды қаласа, оның жүрегіне сахабаларыма деген сүйіспеншілікті орналастырады. Олардың бәрін өз жанындай жақсы көреді» делінеді.

Сондықтан, Асхаби кирам арасында болған соғыстарды жаман пікірлермен және халифалыққа қол жеткізу үшін, нәпістің қалауларын орындау үшін жасады деп санамау керек. Осындай деп ойлау және осы себептен оларға тіл тигізу мұнафиқтық (екі жүзділік), әрі пәлекетке жол ашу болып саналады. Өйткені, Расулуллаһтың алдында отыру, Оның мүбәрәк сөздерін есту арқылы тәассуб (яғни қарсы шығушылық, көре алмаушылық), мансапқұмарлық, дүниелікке берілу сияқты қасиеттер бәрінің жүрегінен шығарылып тасталған еді. Қанағатсыздықтан, дүние құмарлықтан, кек сақтау мен жаман мінездерден құтылып, тап-таза болған еді. Осы ұлы пайғамбардың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) үмбетінің әулиелерінің бірімен бірнеше күн бірге болған адам сол әулиенің жақсы мінездерінен, үстемдіктерінен  пайдаланады, тазарады, дүниеге берілуден арылады. Ал енді ардақты сахабалар Расулуллаһты (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) бәрінен қатты жақсы көрген, жандарын, малдарын Ол үшін пида еткен, отандарын тастап кеткен, пайғамбарымыздың рухтарға азық болған сұхбаттарына ғашық болған бола тұра, қалайша оларды жаман мінездерден құтылмаған, нәпістері тазармаған, өткінші дүние үшін бір-бірімен соғысқан деп ойлауға болады? Ол ұлы тұлғалар, әлбетте, бәрінен де таза. Олардың бөлінуін, бір-бірімен соғысуын біз сияқты бұзық ниетті адамдарға ұқсату, дүниелік үшін нәпістерінің бұзылған қалауларына қауышу үшін соғысты деп айту оларға жарасады ма? Асхаби кирамға қатысты осындай жаман нәрселер ойлау жаиз емес. Бұлай айтатын адам ойламайды ма, Асхаби кирамға дұшпандық ету, оларды тәрбиелеген, жетілдірген Расулуллаһқа (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) дұшпандық ету болып саналады. Оларды жамандау Расулуллаһты жамандау болады. Осы себептен дініміздің ғалымдары: «Асхаби кирамды ұлы деп білмеген, оларды құрметтемеген адам Расулуллаһқа иман келтірмеген болып есептеледі» деді. «Түйе» және «Сыффин» соғыстары оларды жамандауға себеп бола алмайды. Бұл соғыстарда хазреті Әлиге қарсы шығушылардың бәрін жаман болудан құтқаратын, тіпті сауапқа қауыштыратын діни себептер бар. Хадис шәрифте: «Қателескен мүжтәһидке бір сауап, ал дұрысты тапқанға екі немесе он сауап беріледі. Екі сауаптың біріншісі – ижтиһад ету сауабы. Ал екіншісі – дұрысын табу сауабы» делінеді. Бұл дініміздің ұлыларының арасындағы түсініспеушіліктер, соғыстар қарсылық, дұшпандық себебінен емес. Ижтиһадтары себебінен еді. Ислам дінінің бұйрықтарын орындалуын қалағандары үшін еді. Асхаби кирамның әрбірі мүжтәһид еді. [Мысалы, Амр бин Астың (радиаллаһу та'ала анһ) мүжтәһид екендігі «Хадиқа» кітабының298-ші бетіндегі хадис шәрифте білдірілуде.]

Әрбір мүжтәһидтің өз ижтиһадымен тапқан, шығарған үкіміне сай іс жасауы – парыз. Өзінің ижтиһады өзінен үлкен бір мүжтәһидтің ижтиһадына қаншалықты сай келмесе де, өз ижтиһадына мойынсұнуы керек. Өзгенің ижтиһадына еруі жаиз емес. Имам Ағзам Әбу Ханифаның шәкірті болған Әбу Юсуф пен Мұхаммед Шайбани және Имам Мұхаммед Шафиидің шәкірті болған Әбу Сәур мен Исмаил Музәни көп мәселеде өз ұстаздарының ижтиһадына мойынсұнбады. Ұстаздары харам деген нәрселердің кейбірлеріне халал деді. Халал дегендерінің кейбірлеріне харам деді. Бұл себеппен оларға «Күнә істеді, жаман адам атанды» деуге болмайды. Бұлай әлі ешкім айтпаған. Өйткені, олар да ұстаздары сияқты мүжтәһид еді.

Иә, Әли (радиаллаһу анһ) Муауиядан және Амр бин Астан (радиаллаһу анһума) үстемірек, ғалым дәрежесі жоғарырақ еді. Өзін олардан ажырататын көптеген үстемдіктері бар. Ижтиһады да екеуінің ижтиһадтарынан қуаттырақ және нақтырақ еді. Бірақ, сахабалардың барлығы мүжтәһид болғандықтан, екеуінің де осы ұлы имамның ижтиһадына бағынуы жаиз емес еді. Олар өз ижтиһадтары бойынша әрекет етуі керек еді.

 

Сұрақ: Жәмәл және Сыффин соғыстарында мухажирлерден және ансарлардан көптеген сахабалар хазреті Әлимен бірге еді. Оған мойынсұнды. Оған бағынды. Олардың барлығы мүжтәһид болса да, имам Әлиге бағынуды уәжіп деп білді. Бұдан аңғарылып тұрғаны, имам Әлиге бағыну мүжтәһид болғандарға да уәжіп екен. Ижтиһадтары сай келмесе де, онымен бірігуі керек екен. Бұл қалай болғаны?

Жауап: Әлиге (радиаллаһу та'ала анһ) ергендер, онымен бірге соғысқандар оның ижтиһадына бағынғаны үшін бірікпеді. Өз ижтиһадтары да имамның ижтиһадына сай болғандықтан, олардың ижтиһады имам Әлиге бағынуды уәжіп етті. Осы сияқты, Асхаби кирамның үлкендерінен көбінің ижтиһадтары имам Әлидің ижтиһадына сай келмеді. Үлкен имаммен соғысуы уәжіп болды. Ол кезде Асхаби кирамның ижтиһадтары үш түрлі болған еді. Бір бөлігі хазреті Әлидің дұрыс екендігін түсінді. Олардың имам Әлиге бағынуы уәжіп болды. Басқа бір бөлігі онымен соғысушылардың ижтиһадын дұрыс деп санады. Олардың да хазреті Әлимен (радиаллаһу анһ) соғысқандарға еруі, онымен соғысуы уәжіп болды. Үшінші бөлігі екі тарапқа да ермеу керек, соғыспау керек деді. Олардың ижтиһады соғысушыларға аралсауды талап еттірді. Үш топтың әрбірі де, әлбетте, дұрыс еді және оларға сауап жазылды.

 

Сұрақ:  Жоғарыдағы жазба имам Әлимен (радиаллаһу та'ала анһ) соғысқандардың да дұрыс екендігін көрсетуде. Алайда, Әһли сүннет ғалымдары имам Әлидің дұрыс екендігін, қарсы тараптағылардың қателескендігін, үзірлері бар болғандықтан кешірілгендігін немесе сауап та алғандығын білдіруде. Бұған не деуге болады?

Жауап: Имам Шафии және Омар бин Абдулазиз сияқты дін ғұламалары  Асхаби кирамның ешбіріне қатысты «Қателесті» деп айтудың жаиз еместігін айтқан. Сондықтан «Сахабаларға қателесті деп айту үлкен қателік» деген. Кішілердің үлкендерге қатысты «Дұрыс істеді, қате істеді, ұнаттық, ұнатпадық» деген сияқты сөздер айтуы жаиз емес. Аллаһу та’ала қолдарымызды сол ұлылардың қандарына тигізбегеніндей, біз де дұрыс және дұрыс емес деген сияқты сөздерді айтудан тілімізді қорғауымыз керек. Терең білімді ғалымдар дәлелдерді ұғынып, оқиғаларды зерттеп, имам Әлидің тарапы дұрыс еді, қарсы тараптағылар қателесті деп айтқан болса да, бұл сөздерімен «Әли (радиаллаһу анһ) қарсы тараптағылармен сөйлесе алғанда еді, олардың да өзі сияқты ижтиһад етуін қамтамасыз ете алар еді» дегісі келген. Зубәйр бин Аууам хазреттері «Түйе» соғысында хазреті Әлиге қарсы тарапта болса да, жағдайды тереңірек зерттеп, ижтиһады өзгерді. Соғысудан бастартты. Әһли сүннет ғалымдарынан қатені жаиз деп есептегендердің сөздерін міне осылай түсіну керек. Әйтпесе, «Хазреті Әли және онымен бірге болғандар тура жолда, қарсы тарапта болған Айша-и Сыддықа анамыз және онымен бірге болған сахабалар қате жолда еді» деп айту жаиз емес.

Асхаби кирамның бұл соғыстары шариғат үкімдерінің салаларындағы ижтиһад айырмашылықтарында еді. Ислам дінінің негізгі, басты мәселелерінде мүлдем айырмашылықтары жоқ еді. Қазір кейбір адамдар Муауия мен Амр бин Ас (радиаллаһу анһума) сияқты дін ұлыларына тіл тигізіп, құрметсіздік көрсетуде. Сахабаларды ренжітудің Расулуллаһты (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) ренжіту және кішімсіну екендігін түсіне алмауда. Имам Малик бин Әнәс хазреттерінің: «Муауия немесе Амр бин Асты балағаттаған, жамандаған адам оларға қатысты айтқан сөздерге өзі лайықты адам. Оларға қарсы әдепсіздік жасағандарды, айтқандарды жазалау керек» дегендігі «Шифа-и шәриф»-те жазылған. Аллаһу та’ала жүрегімізді Хабибінің (сүйіктісінің) сахабаларына деген сүйіспеншілікке толтырсын! Оларды салих және тақуа болғандар жақсы көреді. Мұнафиқ және шақи (тозақтық) болғандар жақсы көрмейді.

[Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) сахабаларының қадірін, үстемдіктерін түсініп, барлығын жақсы көрген, бәрін құрметтеген, олардың жолымен жүрген адамдарға «Әһли сүннет» делінеді. «Бірнешеуін жақсы көреміз, қалғандарын жақсы көрмейміз» деп көбін жамандайтындарға, осылайша ешбірінің жолын ұстанбайтындарға «Рафизи» және «Шии» делінеді. Рафизилер Иранда, Үндістанда және Иракта көп кездеседі. Олардың кейбірлері Түркиядағы мұсылман, таза Алевилерді алдау үшін өздерін «Алеви» деп атады. Алайда, Алеви – хазреті Әлиді (радиаллаһу анһ) жақсы көретін мұсылман деген сөз. Бір адамды жақсы көру үшін оның жолында болу, оның жақсы көргендерін жақсы көру керек. Егер олар Әлиді (радиаллаһу анһ) жақсы көргенде еді, оның жолымен кетер еді. Әли (радиаллаһу анһ) сахабалардың барлығын жақсы көретін еді. Екінші халифа болған Омардың да (радиаллаһу анһума) кеңесшісі, дерт бөлісер досы еді. Фатимадан (радиаллаһу анһа) туылған қызы Умми Гүлсімді Омармен (радиаллаһу анһ) некелестірді. Хұтбада хазреті Муауия жайында: «Достарымыз бізден бөлінді. Олар кәпір және күнәхар емес. Ижтиһадтары осындай болды» деді. Өзіне қарсы соғысқан Талха (радиаллаһу анһ) шәһид болған кезде оның бетіндегі топырақты сүртті. Жаназасын өзі оқыды. Аллаһу та’ала Құран кәрімде «Мүминдердің бауыр екендігін» білдіруде. Фәтһ сүресінің соңғы аяти кәримасы «Сахабалардың бір-бірін жақсы көргендігін» хабар беруде. Асхаби кирамның бірін болса да жақсы көрмеу, әсіресе дұшпандық ету Құран кәрімге сенбеу болып табылады. Әһли сүннет ғалымдары Асхаби кирамның (радиаллаһу та'ала анһум әжмаин) үстемдіктерін жақсы түсінген. Олардың барлығын жақсы көруімізді әмір етті. Мұсылмандарды пәлекеттен құтқарды.

Әһли бәйтті, яғни Әлиді (радиаллаһу анһ) және оның бүкіл ұрпақтарын, тегін жақсы көрмейтіндерге, әрі Әһли сүннеттің көз қарашығы болған осы ұлыларға дұшпандық жасайтындарға «Харижилер» делінеді. Қазір харижилер «Йәзиди» деп аталып жүр. Йәзидилердің діндері, имандары қатты бұзылған.

Асхаби кирамның барлығын жақсы көреміз деп айтып, бірақ олардың жолында болмағандарға, өздерінің қате пікірлеріне сахабалардың жолы дейтіндерге «Уаххабилер» делінеді. Уаххабилік ағымы мазһабсыз дін адамы Ахмед ибн Тәймияның кітаптарындағы адасқан пікірлер мен Хемфер есімді ағылшын тыңшысының жалғандарының қосындысынан пайда болған. Уаххабилер Әһли сүннет ғалымдарын, тасаууф ғалымдарын және шиилерді жақтырмайды, олардың бәрін жамандайды. Тек өздерін ғана мұсылман деп санайды. Өздері сияқты болмағандарға мүшрик дейді. Олардың малы мен жаны уаххабилерге халал деп санайды. «Ибахи» болады. Насстардан, яғни Құран кәрім мен хадис шәрифтерден қате, бұзылған мағыналар шығарып, мұсылмандықты осы мағыналар деп санайды. Әдиллә-и шәрийаны (шариғаттың дәлелдерін) және хадис шәрифтердің көбін жоққа шығарады. Төрт мазһабтың ғалымдары Әһли сүннеттен айрылғандардың тура жолдан адасқандығын, Ислам дініне көп зиян тигізгендігін көптеген кітаптарында дәлелдермен анықтады. Кеңірек мәлімет алу үшін түрік тіліндегі «Қиямет уә ахирет», «Сәадати әбәдийа» кітаптарын және араб тіліндегі «Минха-тул уахбийа», «Әттәуәссул-у бин-Нәби уә бис-Салихин», «Сәбил-ун нәжат» және парсы тіліндегі «Сәйф-ул әбрар» кітаптарын оқыңыз! Осы кітаптар және бидғатшыларға қарсы жауап  ретінде жазылған көптеген құнды кітаптар Стамбұлдағы «Хақиқат китап үйі» тарапынан басылып шығарылған. «Ибн Абидин»-нің үшінші томындағы адасушылар жайында айтылған жерінде және «Нимет-и Ислам» кітабының неке бөлімінде уаххабилердің ибахи екендігі айқын жазылған. Сұлтан екінші Абдулхамид ханның адмиралы Әййуб Сабри паша «Мират-ул харамәйн», «Тарихи уаххабийан» кітаптарында және Ахмет Жевдет паша тарихының жетінші томында уаххабилер жайлы түрік тілінде ұзақ жазған. Юсуф Нәбханидың Мысырда басылған араб тіліндегі «Шәуахид-ул-хақ» кітабы да уаххабилерге және Ибн Тәймийаға ұзағынан жауап беруде. Осы кітаптан елу бет 1972 жылы Стамбұлда араб тілінде жарыққа шыққан «Ислам  ғалымдары және уаххабилер» кітабымызда бар.

Әййуб Сабри паша (рахимә-һуллаһу та’ала) былай дейді: «Уаххабилік 1205 [м.1791] жылы Арабия түбегінде қанды, қорлықты төңкеріс арқылы пайда болды.» Уаххабилік пен мазһабсыздықты өз кітаптары арқылы бүкіл әлемге таратуға тырысып жатқандардың бірі – Мысырлық Мұхаммед Абдух. Масон болған және Каир масондар ложасының басшысы Жамаледдин Әфғаниға таңданысын ашық жазған Абдух үлкен Ислам ғалымы, ойшыл, құрметті реформашы атақтарымен жастарға ұсынылды. Әһли  сүннетті құлату, Ислам дінін ыдырату  үшін тұзақ құрған Ислам дұшпандары да дін адамы кейіпіне еніп, әсем сөздерімен мұсылмандықты мақтап, жауыздықпен бұл фитнаны жандандырды. Абдухты мақтап, көкке көтерді. Әһли сүннеттің үлкен ғалымдары, мазһаб имамдары сауатсыз аталды. Олардың есімдері мүлдем аталмайтын болды. Бірақ, Ислам діні үшін қанын төккен, Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) үшін жанын құрбан еткен ата-бабаларымыздың, қадірлі, құрметті шәһидтердің таза, асыл ұрпақтары осы үгіт-насихаттарға, үлкен қаражат жұмсалып жасалған жарнамаларға алданбады. Тіпті, осындай асырма дін қаһармандарын естімеді де, танымады да. Хақ та’ала шәһидтердің ұрпақтарын жауыздықпен жасалған осы шабуылдардан қорғады. Қазіргі таңда да Мәудуди, Сәйид Кутб, Хамидуллаһ және «Таблиғи жамағатшылар» сияқты мазһабсыздардың кітаптары аударылып, жастарға ұсынылуда. Әдемі жарнамалармен мақталған бұл аудармаларда Ислам ғалымдарының білдіргендеріне сай келмейтін адасқан пікірлердің бар екендігін көрудеміз. Су тоқтаса да, дұшпан тоқтамайды. Аллаһу та’ала сүйіктісі, қатты жақсы көрген пайғамбары Мұхаммед алейһиссаламның құрметіне мұсылмандарды ғафлет (қараңғылық) ұйқысынан оятсын! Дұшпандардың өтіріктеріне, жалаларына алданудан сақтасын! Әмин. Тек дұға етумен ғана өз-өзімізді алдамайық! Аллаһу та’аланың әдетіне мойынсұнбай, себептерге жабыспай, әрекет етпей дұға ету – Аллаһу та'аладан мұғжиза тілеу деген сөз. Мұсылмандықта әрі еңбек ету керек, әрі дұға ету қажет. Әуелі себепке жабысу, кейін дұға ету керек. Күпірден құтылудың бірінші себебі – Ислам дінін үйрену және үйрету. Онсыз да Әһли сүннет сенімін және парыздарды, харамдарды үйрену әйел-еркек әр адамға парыз болып табылады. Бұл бірінші міндет. Қазіргі таңда бұларды үйрену өте оңай. Өйткені дұрыс болған діни кітапты жазу және тарату еркіндігі бар. Мұсылмандарға осы еркіндікті берген мемлекетке әр мұсылманның жәрдем етуі керек.

Әһли сүннет сенімін және илмихалын үйренбейтін және бала-шағасына үйретпейтін адамдар мұсылмандықтан айрылып, күпір пәлекетіне түсу қауіпінде. Мұндай адамдардың күпірден қорғану былай тұрсын, тіпті дұғалары да қабыл болмайды. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) былай деген: «Ілім бар жерде мұсылмандық бар. Ілім жоқ жерде мұсылмандық қалмайды». Өліп қалмау үшін ішіп-жеу қажет болғанындай, кәпірлерге алданбау, дінін-иманын жоғалтып алмау үшін де дінді, иманды үйрену керек. Ата-бабаларымыз әрдайым жиналып, илмихал кітаптарын оқитын, діндерін үйренетін еді. Тек осылай ғана мұсылмандықтарын сақтап қалып, Исламның ләззатын алды. Бұл бақыт нұрын бізге дұрыс жеткізе алды. Біздің де мұсылман болып қалуымыз, перзенттерімізді ішіміздегі және сыртымыздағы кәпірлерге жем қылмау үшін ең бірінші, әрі қажетті шара – бәрінен бұрын Әһли сүннет ғалымдарының илмихал кітаптарын оқу және үйрету. Перзентінің мұсылман болуын қалаған ата-ана, баласына Құран кәрім оқуды үйретуі керек. Мүмкіндік бар кезде оқиық, үйренейік және бала-шағаларымызға, сөзімізді тыңдайтындарға үйретейік! Мектепке барғаннан кейін сабақтарының көптігінен үйренуі қиын болады. Тіпті мүмкін емес болады. Пәлекет келген кезде өкіну пайда бермейді. Ислам дұшпандарының, зындықтардың әдемі, тартымды кітаптарына, газет-журналдарына, теледидар және радио бағдарламаларына, фильмдеріне алданбау керек. Ибн Абидин (рахимә-һуллаһу та’ала) үшінші томда былай дейді: «Ешқандай дінге сенбейтін болса да, мұсылман болып көрініп, күпірге себеп болатын нәрселерді мұсылмандық ретінде танытып, түсіндіріп, мұсылмандарды діннен шығаруға тырысатын зымиян кәпірлерге «Зындық» делінеді.»

 

Сұрақ: Мазһабсыздардың адастырушы кітаптарынан аударылған жазбаларды оқыған бір адам былай дейді: «Құран кәрімнің тәфсирлерін оқуымыз керек. Дінімізді, Құран кәрімді түсінуді тек дін ғалымдарына тастап қоя салу өте қауіпті және қорқынышты көзқарас. Құран кәрімде: «Ей, дін ғалымдары» делінбейді, «Ей, иман келтіргендер! Ей, адамдар» дегендей шақыруларқолданылған. Сондықтан, әрбір мұсылман Құран кәрімді өзі оқып түсінуі тиіс, басқалардан күтпеуі керек.»

Бұл адам жұрттың бәрі тәфсир, хадис оқысын дейді. Ислам ғалымдарының, Әһли сүннет ғұламаларының кәлам, фиқһ және илмихал кітаптарын оқымасын дейді. Діни істер басқармасы (Түркияда) жариялаған Мысырлық Рашид Ризаның 1394 [м.1974] жылғы, 157-нөмірлі «Исламда бірлік және фиқһ мазһабтары» деген кітабы да оқырмандарын қатты таң қалдырды. Бұл кітаптың көптеген жерінде, мысалы алтыншы үндеуінде былай дейді:

«Елдер мүжтәһид имамдарын пайғамбарлар дәрежесіне дейін көтерді. Тіпті, пайғамбардың хадисіне қайшы келетін бір мүжтәһидтің (мазһаб имамы) сөзін алып, хадисты тастады. Бұл хадистің нәсһ (жойылған) етілген болуы немесе имамымызда басқа бір хадистің болуы мүмкін деп санады.

Бұл еліктеушілер үкім шығаруда қателесуі немесе білмеуі жаиз болған адамдардың сөзімен амал етіп, қателесуден қорғалған пайғамбардың хадисін тәрк етуде, мүжтәһидтерді тақлид етуден де айрылды. Құраннан да айрылды. Олар мүжтәһид имамнан басқа ешкім Құранды түсіне алмайды дейді. Фиқһшылардың және басқа да тақлидшылардың осы сияқты сөздері яһудилер мен христиандардан енгендігін көрсетеді. Алайда, Құран мен хадисті түсіну, фиқһшылар жазған кітаптарды түсінуден оңай. Арабша сөздер мен тәсілдерді жақсы меңгергендер Құран мен хадисті түсінуде қиналмайды. Аллаһ өз дінін ашық түсіндіруге құдіретті екендігіне кім қарсы келе алады? Расулуллаһтың Аллаһу та’аланың мақсатын бәрінен де жақсы түсінетінін және басқаларға қарағанда жақсырақ түсіндіре алатындығын кім жоққа шығара алады? Хазреті пайғамбардың түсіндірмелері үмбетке жеткіліксіз деу Оның дінге шақыру міндетін толық атқара алмағандығын айтуға дейін апарады. Адамдардың көпшілігі Құран кәрім мен сүннетті түсіне алмағанда еді, Хақ та’ала ол кітап пен сүннеттегі үкімдерге бүкіл адамдарды жауапкер етпес еді. Адам сенген нәрселерін дәлелдерімен білуі керек. Хақ та’ала тақлид етуді қолдамаған. Ата-бабаларға еліктеудің кешірімді болмайтынын баяндаған. Аяттар Аллаһу та’аланың тақлид етуді қабыл етпейтінін көрсетуде. Діннің фуру’ бөлімін дәлелдерінен түсіну, иман бөлімін түсінуден оңайрақ. Қиын болғанын ұсынған болса, қиын болмағанына қалайша жауапкер қылмайды? Кейбір сирек кездесетін оқиғалардың үкімін шығару қиын болса да, оларды білмеу және орындамау үзір болып саналады. Фиқһшылар өз беттерінше бірқатар мәселелерді ойлап шығарды. Олар үшін жаңадан үкімдер шығарды. Бұларға рай, қияс-и жәли, қияс-и хафи сияқты нәрселерді дәлел ретінде көрсетуге тырысты. Олар ақыл арқылу түсіну мүмкін болмаған ғибадаттар саласына да асырып жіберді. Осылайша, дінді кеңейтіп, бірнеше қабатқа шығарды. Мұсылмандарды қиындыққа душар етті. Мен қиясқа қарсы емеспін. Ғибадат саласында қияс болмайды деймін. Иман мен ғибадаттар хазреті пайғамбар дәуірінде толықтандырылды. Бұларға ешкім, ешнәрсе қоса алмайды. Мүжтәһид имамдар адамдарды тақлид етуден тыйған, тақлидты харам қылған.»

Мазһабсыз Рашид Ризаның «Исламда бірлік және фиқһ мазһабтары» кітабынан қысқартып алынған жоғарыдағы жазбалар, мазһабсыздардың барлық кітаптары сияқты, мұсылмандардың төрт мазһаб имамын тақлид етулеріне (мазһабтың бірін ұстануға) тыйым салуда. Әркімнің тәфсир мен хадис үйренуін әмір етуде. Бұған не дейсіз?

Жауап: Мазһабсыздың жазбалары мұқият оқылатын болса, олардың адасқан пікірлері мен ыдыратушы көзқарастарын әдемі сөздерімен безендіріп, мұсылмандарды алдауға тырысып жатқандығы дереу байқалады. Сауатсыздар бұл жазбаларды ақылға қонымды, ғылымға сүйенген деп сеніп, оларға еріп жүр, дегенмен білімді және көзі ашық адамдар олардың тұзақтарына мүлдем түспейді.

Мұсылмандарды мәңгілік пәлекетке жетелейтін мазһабсыздық қауіпінен жастарды қорғау үшін Ислам ғалымдары (рахимә-һумуллаһу та’ала) он төрт ғасырдан бері мыңдаған құнды кітаптар жазған. Жоғарыдағы сұраққа жауап ретінде Юсуф Нәбханидің «Хужжәт-ул-лаһи-аләл-алемин» кітабының 771-ші бетінен бастап үзіндісін аударып беруді жөн көрдік:

Құран кәрімнен үкім шығару әркім жасай алатын іс емес. Тіпті мүжтәһид ғалымдар да Құран кәрімдегі үкімдердің барлығын шығара алмайтындықтан, Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) Құран кәрімдегі үкімдерді хадис шәрифтері арқылы түсіндірген. Құран кәрімді тек Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) түсіндіргені сияқты, хадис шәрифтерді де тек Асхаби кирам мен мүжтәһид ғалымдар түсіне алған және өзгелерге түсіндіре білген.

Мұны түсіне алуы үшін Аллаһу та’ала мүжтәһид имамдарға ақли және нақли ілімдерді, түсіну қуатын, өткір зейін, мол ақыл және басқа да әртүрлі үстемдіктер нәсіп еткен. Бұл үстемдіктердің басында тақуалық келеді. Одан кейін жүректеріндегі илаһи нұр келеді. Мүжтәһид имамдарымыз осы үстемдіктердің көмегімен Аллаһу та’аланың және Расулуллаһтың сөздерінен олардың мақсаттарын түсінген, түсінбегендерін «Қияс» арқылы білдірген. Төрт мазһаб имамдарының әрбірі өз райымен сөйлемегендігін білдірген және шәкірттеріне «Сахих хадис кездестірсеңдер, менің сөзімді тастаңдар. Расулуллаһтың хадисіне бағыныңдар!» деген. Мазһаб имамдарымыз бұл сөзді өздері сияқты мүжтәһид болған терең білімді ғалымдарға айтқан. Бұл ғалымдар төрт мазһабтың дәлелдерін білетін, бірнеше қаулылардың ішінен абзалын таңдай алатын ғалымдар болған. Мүжтәһид болған бұл ғалымдар мазһаб имамының ижтиһадының дәлелі мен жаңадан үйренілген сахих хадистің құжаттарын, рауилерін (риуаят етушілерін), қайбірінің кейіннен айтылғандығын және басқа да көптеген шарттарын зерттеп, қайбірін таңдау керектігін түсінеді. Немесе мүжтәһид имам бір мәселеге дәлел болатын хадис шәриф өзіне жетіп келмегендіктен, қияс жасап үкім шығарған. Шәкірттері бұл мәселеге дәлел болатын хадис шәрифті тауып, басқаша үкім берген. Бірақ шәкірттері осылай ижтиһад жасаған кезде мазһаб имамының қағидаларының сыртына шықпайды. Кейіннен келген мүжтәһид мүфтилер де солай пәтуа берген. Осы жазулардың бәрінен аңғарылып тұрғаны, төрт мазһаб имамдарын және олардың мазһабтарында жетіліп шыққан мүжтәһидтерді тақлид ететін мұсылмандар Аллаһу та’аланың және Расулының үкімдеріне бағынған болуда. Бұл мүжтәһидтер Құран кәрім мен хадис шәрифтерден басқалар түсіне алмайтын үкімдерді түсінген, түсінгендерін білдірген. Ал мұсылмандар олардың кітап (Құран кәрім) және сүннеттен (хадис шәриф) түсініп білдіргендерін ұстанған. Өйткені, Нахл сүресінің 43-ші аяти каримасында «Білмесеңдер, білетіндерден сұраңдар!» делінеді.

Бұл аяти карима әр адамның Кітап пен Сүннетті дұрыс түсіне алмайтындығын және түсінбейтіндердің де бар екендігін көрсетуде. Түсіне алмайтындардың Құран кәрімді және хадис шәрифтерді түсінуге тырысуын емес, түсінгендерден сұрап үйренулерін әмір етуде. Құран кәрім мен хадис шәрифтердің мағыналарын әркім дұрыс түсіне алғанда еді, жетпіс екі адасқан ағым пайда болмас еді. Бұл ағымдарды құрғандардың барлығы терең білімді ғалымдар еді. Бірақ ешбірі насстарды, яғни Құран кәрім мен хадис шәрифтердің мағыналарын дұрыс түсіне алмады. Қате түсініп, тура жолдан айрылды. Миллиондаған мұсылманның пәлекетке жетеленуіне себепші болды. Кейбірлері насстардан қате мағына шығаруда шектен шыққандары соншалық, дұрыс жолдағы мұсылмандарға кәпір, мүшрик деуге дейін барып адасты. Түрік тіліне аударып, отанымызға кіргізілген «Кәшф-уш-шубухат» атты уаххаби кітабында «Әһли сүннет сенімінде болған мұсылмандарды өлтіру және мал-мүліктерін тартып алу мубах» деп жазылған.

Аллаһу та’ала мазһаб имамдарының ижтиһад етуін және өз мазһабтарын құруын және барша мұсылмандардың осы мазһабтарда бірігулерін тек сүйікті пайғамбарының (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) үмбетіне ғана нәсіп еткен. Хақ та’ала бір жағынан итиқад (сенім) имамдарын жаратып, адасқандардың, зындықтардың, мүлхидтердің және адам шайтандарының сенім мен иман ілімдерін бұзуына тосқауыл болғанындай, мазһаб имамдарын да жарату арқылы дінін бұзылудан қорғады. Христиан мен яһуди діндерінде мұндай ниғмет болмағандықтан, діндері бұзылып, ойыншыққа айналған.

Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) қайтыс болуынан төрт жүз жылдан кейін ижтиһад жасай алатын терең білімді ғалым қалмағандығын Ислам ғалымдары сөз бірлігімен айтқан. Қазір ижтиһад жасау керек деген адамның ақыл-есінен айрылғандығы немесе надан екендігі аңғарылады. Үлкен ғалым Жәлаледдин Суюти (раһимә-һуллаһу та’ала) ижтиһад дәрежесіне көтерілгендігін айтқан еді. Өз дәуіріндегі ғалымдар оған бір сұрақ қойып, бұған екі түрлі жауап берілгенін, олардың қайбірі дұрыс екенін айтуын талап етеді. Ол жауап бере алмайды. Жұмысы көп болғандықтан, бұған уақыт таба алмайтынын айтады. Алайда одан талап етілген нәрсе пәтуада ижтиһад жасау мәселесі еді. Ал бұл ижтиһад дәрежелерінің ең төменгісі болып табылады. Имам Суюти сияқты терең білімді ғалым пәтуадағы ижтиһадтан қашқан болса, мұсылмандарды мутлақ ижтиһад жасауға итермелейтіндер жынды немесе надан аталмағанда басқа қалай аталады? Имам Ғазали (раһимә-һуллаһу та’ала) өз дәуірінде мүжтәһид ғалымның болмағандығын «Ихия-ул-улум» кітабында жазған.

Мүжтәһид болмаған мұсылман бір сахих хадис үйреніп, өз мазһаб имамының бұған сай келмейтін үкімін орындау өзіне ауыр келсе, бұл мұсылманның төрт мазһаб арасынан осы хадиске сай ижтиһад жасаған мүжтәһидті іздеп табуы және бұл ісін соның мазһабы бойынша орындауы тиіс. Үлкен ғалым Имам Нәуәуи (раһимә-һуллаһу та’ала) «Раудат-ут-талибин» атты кітабында мұны кеңінен түсіндірген. Өйткені, ижтиһад дәрежесіне көтерілмегендердің Кітаптан және Сүннеттен үкім шығарулары жаиз емес. Қазіргі кезде кейбір сауатсыздар өздерінің мутлақ мужтәһид дәрежесіне көтерілгенін, насстардан, яғни кітап пен сүннеттен үкім шығара алатынын және төрт мазһабтың бірін ұстануға қажеттілігі қалмағандығын айтып жүр. Қанша жылдан бері ұстанып келген мазһабтарынан бас тартуда. Қате түсініктерімен мазһабтарды жоюға тырысуда. Олар: «Өзіміз сияқты дін адамдарының пікірлеріне мойынсұна алмаймыз» деген сияқты ақымақтың, наданның сөздерін айтуда. Шайтанның уәсуәсасы және нәпсінің азғыруымен өздерін үстем қылып көрсетуде. Олар осындай сөздерімен үстемдіктерін емес, өздерінің ақымақтығы мен төмендігін көрсеткендігін түсіне алмайды. Олардың арасынан «Әркім тәфсир оқуы керек, тәфсирден және Бұхариден үкім шығару керек» деп айтып және жазып жүрген надандарды және адасушыларды көріп жүрміз. Абай бол, мұсылман бауырым! Осындай ақымақтармен достық құрудан, оларды дін адамы санаудан және ойдан шығарылған кітаптарын оқудан сақтан! Имамыңның мазһабын берік ұстан! Төрт мазһабтың арасынан қалағаныңды және ұнатқаныңды таңдай аласың. Бірақ, мазһабтардың жеңілдіктерін іздеу, яғни мазһабтарды «Тәлфиқ» ету жаиз емес. [«Тәлфиқ» дегеніміз – мазһабтардың жеңілдіктерін жинап, орындалған бір амалдың бұл мазһабтардың ешбіріне сай болмауы деген сөз. Бір амалды орындаған кезде төрт мазһабтың біріне сай болғаннан кейін, яғни бұл амал осы мазһаб бойынша сахих болғаннан кейін, айрықша қалған үш мазһабта да сахих және қабыл болуы үшін қажетті нәрселерді мүмкіндікке қарай ұстанса, бұған  «Тақуа» делінеді, мұның сауабы өте көп болады.]

Хадис шәрифтерді оқып, жақсы түсіне алатын мұсылманның алдымен өз мазһабының дәлелдері болған хадистерді үйренуі, кейін осы хадистер мақтаған амалдарды істеп, тыйым салған нәрселерінен сақтануы, Ислам дінінің ұлылығын, қадір-қасиетін, Аллаһу та’аланың, Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) есімдері мен сипаттарының кәмілдігін, Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) өмірбаянын, ізгілігін, мұғжизаларын, дүние мен ахиреттің, жәннат пен тозақтың жағдайларын, періштелерді, жындарды, өткен үмбеттерді, пайғамбарларды және олардың кітаптарын, Құран кәрімнің және Расулуллаһтың үстемдіктерін, Оның әулеті мен сахабаларының (ридуануллаһи таала алейһим әжмаин) халдерін, қиямет белгілерін және әр түрлі дүниелік және ахиреттік білімдерін үйренуі тиіс. Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) хадис шәрифтерінде дүние мен ахиреттің барлық білімдері жинақталған.

Осы жазғандарымыз түсінілетін болса, мүжтәһидтердің хадис шәрифтерден шығарған дін үкімдерінің пайдасы болмайды деген адамның қаншалықты сауатсыз екендігі аңғарылады. Хадис шәрифтер білдірген сансыз ілімдер арасында ғибадаттар мен муамәлатты білдіретін хадис шәрифтер өте аз қалуда. Кейбір ғалымдардың  айтуынша бес жүз шамасында. [Қайталанатындарын да санаған жағдайда үш мыңнан аспайды.] Осыншалықты аз хадис шәриф арасынан бір сахих хадисті төрт мазһаб имамының ешқайсысы естімеген болуы мүмкін емес. Сахих хадистерді төрт мазһаб имамынан ең аз дегенде біреуі дәлел ретінде алған. Өз мазһабындағы бір істің сахих болған хадис шәрифке сай келмейтіндігін көрген мұсылманның осы хадис шәриф бойынша ижтиһад еткен басқа мазһабқа қарай бұл амалды орындауы қажет. Өз мазһабының имамы да, бәлкім, бұл хадис шәрифті естіген, бірақ кейіннен сахих екенін түсінген немесе кейінірек болып, біріншісін нәсһ еткен басқа бір хадис шәрифті ұстанып, яки мүжтәһидтер білетін басқа бір себептерге байланысты бұл хадисті дәлел ретінде алмаған. Бір хадистің сахих екендігін түсінген мұсылманның өз мазһабының осы хадис шәрифке сәйкес келмейтін үкімін тастап, осы хадисті ұстануы жақсы болады, дегенмен оның бұл хадистен үкім шығарған басқа мазһабты тақлид етуі қажет. Өйткені, сол мазһабтың имамы үкімдердің дәлелдерінен оның білмейтіндерін біліп, сол хадиспен амал етуге тосқауыл болатын нәрсе жоқ екенін түсінген. Сонымен қатар, бұл амалды өз мазһабы бойынша орындауы да жаиз болады. Себебі, өз мазһаб имамының бұлай ижтиһад етуі міндетті түрде қуатты бір дәлелге сүйенген. Муқаллидтің (тақлид етушінің, ерушінің) бұл дәлелді білмеуін Ислам діні үзір деп санады. Өйткені, төрт мазһаб имамдарының ешбірі ижтиһад жасағанда кітап пен сүннеттен айрылмаған. Олардың мазһабтары – кітап пен сүннеттің түсіндірмелері. Олар кітап пен сүннеттің мағыналары мен үкімдерін мұсылмандарға түсіндірген. Өздері түсіне алған түрде баяндаған, кітаптарға түсірген. Мазһаб имамдарының (раһимә-һумуллаһу та’ала) бұл істері Ислам дініне жасаған өте үлкен қызметі, егер Аллаһу та’ала оларға жәрдем бермегенде еді, мұны істеуге адамның күші жетпес еді. Бұл мазһабтар – Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) хақ пайғамбар екендігін және Ислам дінінің сахих екендігін көрсететін ең күшті дәлелдердің бірі.

Дін имамдарымыздың ижтиһадтарында бір-бірінен бөлінулері тек фуру-и дин, яғни фиқһ мәселелерінде ғана. Усул-и динде, яғни сенім мен иман ілімдерінде ешқандай айырмашылықтары жоқ. Дінде зәрури мәлім болған және қуатты дәлелдермен білдірілген хадис шәрифтерден алынған фуру ілімдерінде де айырмашылықтары жоқ. Фуру-и дин ілімдерінің кейбір мәселелрінде бөлінген. Олардың дәлелдерінің қуаттылығын түсінудегі айырмашылықтары осыған себеп болған. Осындай аздаған айырмашылықтары да бұл үмбетке рақымдылық болып саналады. Мұсылмандар өздері қалаған, ұстануы жеңіл болған мазһабты ұстануы жаиз. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) бұл мазһабтарға бөлінуді сүйінші ретінде білдірген және білдіргеніндей болған. 

Құран кәрімде және хадис шәрифтерде айқын білдірілген итиқад (сенім) білімдерінде, яғни сену керек болған мәселелерде және фиқһ ілімдерінде ижтиһад ету жаиз емес. Бұл адасуға жол ашады. Үлкен күнә болады. Итиқад білімдерінде дұрыс болған бір жол ғана бар. Ол – «Әһли сүннет уәл-жамағат» жолы. Хадис шәрифте рақымдылық екендігі білдірілген айырмашылық фуруда, яғни үкімдердегі айырмашылық болып табылады.

Төрт  мазһабтың амалдағы үкімдері өзгеше болған бір мәселеде араларында тек бірінің ғана үкімі дұрыс. Осы дұрыс үкімді ұстанғандарға екі сауап, дұрыс болмаған үкімдерді ұстанғандарға бір сауап беріледі. Мазһабтардың мейірім болуы бір мазһабты тастап, басқа мазһабтың амалдағы үкімін ұстанудың жаиз екендігін көрсетуде. Бірақ, төрт мазһабтан басқа Әһли сүннеттен болған мазһабтарды, тіпті Асхаби кирамды тақлид ету жаиз емес. Өйткені, олардың мазһабтары кітаптарға түспеген, ұмытылған. Белгілі төрт мазһабтан басқасын ұстану мүмкіндігі жоқ. Асхаби кирамды тақлид ету жаиз емес екенін Ислам ғалымдары бір ауыздан білдіргені жайында Имам Әбу Бәкір Рази (рахимә һуллаһу та’ала) да хабар беруде. Мазһабтардың, мүжтәһидтердің, әсіресе төрт мазһаб имамдарының үстемдіктерін және мазһабтарының кітап пен сүннеттен сыртқа шықпағандығын, ижмамен, қияспен білдірген үкімдерінің өздерінің көзқарастары емес, кітаптан және сүннеттен алынғандығын жақсылап түсінгісі келгендерге Имам Абдулуаххаб Шаранидің «Мизанул кубра» және «Мизанул хидрийа» кітаптарын оқуға кеңес береміз. «Хужжәтуллаһи аләл-аләмин» кітабының аудармасы осы жерде аяқталады. Жоғарыдағы жазбалардың бәрі араб тіліндегі түпнұсқасынан аударылған. Барлық баспаларымыздағыдай, бұл жерде де басқа кітаптардан алынған қосымшалар тік жақшаның ішіне алынған, осылайша қосымшаларымыз кітаптың жазуларымен араласпады. «Хужжәтуллаһи аләл-аләмин» кітабынан алынған жоғарыдағы арабша түпнұсқасы 1394 [м.1974] жылы офсет жолымен Стамбулда басылған.

«Құран кәрімде дін ғалымдары деп айтылмайды» деген сөз дұрыс емес. Әртүрлі аяти карималар ғалымдарды және білімді мадақтауда. Абдулғани Наблуси хазреттері «Хадиқа» кітабында былай дейді:

Әнбия сүресінің 7-ші аяти каримасының мағынасында: «Білмесеңдер, әһли зікірден (ілім иелерінен, ғалымдардан) сұраңдар!» делінген. Зікір – білім деген сөз. Бұл аяти карима білмегендердің ғалымдарды тауып, солардан сұрап үйренуін әмір етуде. Али Имран сүресінің 7-ші аятының мағынасында: «Мүтәшабиһ аяттардың мағыналарын тек ілім иелері ғана түсінеді» және 18-ші аятының мағынасында: «Аллаһу та’аланың бар және бір екендігін ілім иелері түсінеді және үйретеді» және Қасас сүресінің 81-ші аятының мағынасында: «Ілім иелері оларға "Сендерге обал болсын! Иман келтіріп, салих амал жасағандарға Аллаһу та’аланың беретін сауаптары дүние ниғметтерінен жақсырақ" деді» және Рум сүресінің 56-шы аятының мағынасында: «Ілім және иман иелері "Дүниеде болғанда сендер жоққа шығарған қиямет күні міне осы күн" деп айтады», Исра сүресінің 108-ші аятының мағынасында: «Ілім иелері Құран кәрімді естіген кезде сәжде жасайды және "Иемізде ешқандай кемшілік жоқ. Ол берген сөзінде тұрады" дейді», Хаж сүресінің 54-ші аятының мағынасында: «Ілім иелері Құран кәрімнің Аллаһтың сөзі екендігін түсінеді», Анкебут сүресінің 50-ші аятының мағынасында: «Құран кәрім ілім иелерінің жүректеріне орналасқан», Сәбә сүресінің 6-шы аятының мағынасында: «Ілім иелері Құран кәрімнің Аллаһтың сөзі екендігін және Аллаһу та’аланың разылығына қауыштыратындығын біледі», Мүжадәлә сүресінің 11-ші аятының мағынасында: «Ілім иелеріне жәннатта жоғары дәрежелер беріледі», Фатыр сүресінің 27-ші аятының мағынасында: «Аллаһу та’аладан тек ілім иелері ғана қорқады», Хужурат сүресінің 14-ші аятының мағынасында: «Ең қадірлілерің – Аллаһу та’аладан қатты қорқатындарың» делінеді.

«Хадиқа» кітабының 365-бетіндегі хадис шәрифтерде «Аллаһу та’ала, періштелер және әрбір жан, адамдарға жақсылықты үйрететін адамға дұға етеді», «Қиямет күні алдымен пайғамбарлар, кейін ғалымдар, одан кейін шәһидтер шапағат етеді», «Ей, адамдар, біліп алыңдар, ілім ғалымнан есту арқылы үйреніледі», «Ілім үйреніңдер! Ілім үйрену – ғибадат. Ілім үйреткенге және үйренгенге жиһад сауабы беріледі. Ілім үйрету садақа беру сияқты. Ғалымнан ілім алу тәһажжуд намазын оқығанмен бірдей» делінген. «Хүласа» атты пәтуа кітабының авторы Тахир Бұхари (рахимә-һуллаһу та’ала): «Фиқһ кітабын оқу түнде намаз оқудан сауаптырақ» деген. Өйткені, парыздарды, харамдарды (ғалымдардан немесе жазып қалдырған) кітаптарынан оқып үйрену парыз. Өзі орындауы және басқаларға үйрету үшін фиқһ кітаптарын оқу тәсбих намазын оқудан сауаптырақ. Хадис шәрифтерде: «Ілім үйрену бүкіл нәпіл ғибадаттардан да артық сауап болады. Өйткені, өзіне де, үйрететін адамдарына да пайдалы болады» және «Ілімді басқаларға үйрету үшін үйренген адамға сыддықтар сауабы беріледі» делінген. Ислам ілімдері тек ұстаздан және кітаптан ғана үйреніледі. Ислам кітаптарының, ұстаздардың қажеті жоқ дейтіндер өтірікшілер, зындықтар болып табылады. Мұсылмандарды алдауда, пәлекетке жетелеуде. Дін кітаптарындағы ілімдер Құран кәрім мен хадис шәрифтерден шығарылған. «Хадиқа»-дан аударма осы жерде аяқталады. 

Аллаһу та’ала расулын Құран кәрімді уағыздау, үйрету үшін жіберді. Асхаби кирам  Құран кәрімдегі ілімдерді расулуллаһтан үйренді. Дін ғалымдары асхаби кирамнан үйренді. Ал бүкіл мұсылмандар дін ғалымдары мен олардың кітаптарынан үйренді. Хадис шәрифтерде: «Ілім – қазына. Оның кілті – сұрап үйрену.» «Ілім үйреніңдер және үйретіңдер!» «Барлық нәрсенің қайнар көзі бар. Тақуаның қайнар көзі – арифтердің (әулиелердің) көңілдері.» «Ілім үйрету – күнәларға кәффарат.» деп бұйырылған.

Имам Раббани (рахметуллаһи алейһ) «Мәктубат» кітабының 1-томының 193-хатында былай дейді:

«Мүкәлләф, яғни ақыл-есі дұрыс, балиғат жасына толған адам алдымен иманын, ақидасын (сенімін) түзетуі керек. Яғни, әһли сүннет ғалымдарының жазған ақида ілімдерін үйрену және соларға сай сену. Аллаһу та’ала сол үлкен ғалымдардың еңбектеріне көп-көп сауаптар берсін! Амин. Қияметте тозақ азабынан құтылу, солардың білдіргендеріне сенуге байланысты. Тозақтан құтылатындар – тек солардың жолын ұстанатындар. [Олардың жолымен жүретіндерге «сүнни» делінеді.] Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) және сахабаларының (ридуануллаһи алейһим әжмаин) жолында жүретіндер - тек осылар ғана. Кітаптан, яғни Құран кәрімнен және сүннеттен, яғни хадис шәрифтерден шығарылған үкімдердің ішіндегі ең дұрысы, тек осы үлкен ғалымдардың Кітап пен сүннеттен түсініп шығарған үкімдері болып табылады. Өйткені, әрбір бидғатшы яғни әрбір реформашы, адасушы және мазһабсыздар қате түсініктерін қысқа ақылымен Кітап және сүннеттен шығарғанын айтады. Әһли сүннет ғалымдарын кішімсінуге тырысады. Демек, Кітап пен сүннеттен шығарылды деп көрсетілген әрбір сөзді дұрыс деп санамау керек, тартымды үгіт-насихаттарына алданбау керек.

Әһли сүннет уәл-жамағат ғалымдарының білдірген дұрыс ақиданы түсіндіруге ұлы ғалым Түрпүшти хазреттерінің парыс тілінде жазылған «Әл-мутәмәд» атты кітабы өте құнды және ашық жазылған әрі түсінуге оңай. [«Хакикат кітап үйі» баспасынан 410 [м. 1989] жылы басып шығарылған. Фадлуллаһ бин Хасан Түрпүшти ханафи фиқһ ғалымдарынан болған,  661 [м. 1263] жылы қайтыс болған.]

Ақида яғни сенілетін нәрселерді түзеткеннен кейін, халал, харам, парыз, уәжіп, сүннет, мәндуб және мәкрух сияқты нәрселерді әһли сүннет ғалымдарының жазған фиқһ кітаптарынан үйреніп, оларға мойынсұну керек. Бұл ғалымдардың үстемдіктерін түсіне алмайтын надандардың шығарған қате, бұзық кітаптарын оқымау керек. Құдай сақтасын!  Сенілетін нәрселерде әһли сүннет мазһабына сай келмейтін сенімде болған мұсылмандар ахиретте жәһаннамға кіруден құтыла алмайды. Иманы дұрыс болған адамның ғибадатында кемшілік болып, тәубе етпесе де кешірілуі мүмкін. Кешірілмесе де азапқа тартылғаннан кейін тозақтан құтылады. Ең маңыздысы - сенімді түзету. Убайдуллаһ Ахрар «қаддасаллаһу та’ала сиррахул азиз» хазреттері былай деген: «Маған дүниедегі бүкіл кәшфтер мен кереметтерді беріп, әһли сүннет уәл-жамағатты бермесе, өзімді құрыдым деп есептеймін. Ал кәшф пен кереметім болмай, бірақ әһли сүннет уәл-жамағат сенімін ихсан етсе, еш ренжімеймін.»

Қазіргі күнде Үндістандағы мұсылмандар жалғыз қалды. Дін дұшпандары жан-жақтан шабуыл жасауда. Қазір Исламға қызмет ету үшін берілген бір теңге, басқа кезде берілген мыңдаған теңгеден артық сауап. Ислам дініне жасалатын ең үлкен қызмет – әһли сүннет кітаптарын, иман және ислам кітаптарын алып, ауылдарға, жастарға тарату. Мұндай қызмет кімге нәсіп еткен болса қуансын. Шүкіршілік етсін. Исламға қызмет ету әрдайым сауап іс. Бірақ, Исламның әлсіз, өтіріктермен, жалалармен мұсылмандықты жоюға тырысып жатқан бұл кезеңінде әһли сүннет сенімін таратуға тырысу қаншама есе сауап болады. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) сахабаларына: «Сендер сондай уақытта келдіңдер, Аллаһу та’аланың әмірлері мен бұйрықтарының оннан тоғызына бағынып, біріне бағынбасаңдар құрисыңдар, азап шегесіңдер! Сендерден кейін сондай бір кезең келеді, бұйрықтар мен тыйымдардың оннан біріне бағынған адам құтылады». [«Мишқатул мәсабих» кітабының 1-томының 179 бетінде және Тирмизидің «Китабул фитен» 79-қатарында жазылған.] Бұл хадис шәрифте білдірілген уақыт, осы қазіргі уақыт. Кәпірлермен жиһад ету, мұсылмандардың дұшпандарын тану, оларды жақсы көрмеу керек. [Күшпен жасалатын жиһадты үкімет жасайды. Мемлекеттің әскері жасайды. Мұсылмандардың мұндай жиһадты жасауы, әскер болып үкіметтің берген тапсырмасын орындаумен жасалады. Жиһад-и қаулидің жиһад-и қатлиден, яғни сөзбен, жазумен жасалатын жиһадтың күш қолдану арқылы жасалатын жиһадтан пайдалырақ екендігі 65-хатта да жазылған.] Әһли сүннет ғалымдарының кітаптарын, сөздерін тарату үшін керемет иесі болу, ғалым болу шарт емес. Әрбір мұсылман бұны жасауға тырысу керек. Мүмкіндікті қолдан жіберіп алмау керек. Бұл қияметте әрбір мұсылманнан сұралады, «Исламға неліктен қызмет етпедің?» деп сұралады. Илмихал кітаптарын таратуға тырыспайтындарға, дін жолында қызмет етіп жүрген қоғамдарға көмектеспегендерге қатты азап беріледі. Ешқандай үзір, сылтау қабылданбайды. Пайғамбарлар «алейһимуссалам» адамдардың ең үстемдері, ең қадірлілері бола тұра бос отырған жоқ. Аллаһу та’аланың дінін, мәңгілік бақыт жолын тарату үшін күні-түні жұмыс істеді. Мұғжиза сұрағандарға: «Мұғжизаны Аллаһу та’ала  жаратады. Менің міндетім – Аллаһу та’аланың дінін түсіндіру.» деген. Осы жолда Аллаһу та’ала оларға көмектесіп, мұғжизалар жарататын. Біз де әһли сүннет ғалымдарының «рахимә һуллаһу та’ала» кітаптарын, сөздерін таратуымыз және кәпірлердің, дұшпандардың, мұсылмандарға жала жапқандардың жаман, нашар адам екендіктерін жастарға білдіруіміз керек. [Бұларды білдіру ғайбат емес, әмри маруф болады] Бұл жолға мал-мүлкімен, күшімен, жұмысымен көмектепегендер азаптан құтыла алмайды. Бұл жолда кездесетін әртүрлі қиыншылықтарды үлкен бақыт, жетістік деп білу керек. Пайғамбарлар «алейһимуссалауат» Аллаһу та’аланың бұйрықтарын халыққа жеткізер кезде қаншама надан, тексіз адамдар шабуыл жасайтын еді. Көптеген қиыншылықтарға тап болатын. Ол пайғамбарлардың ең үстемі, таңдаулысы, Аллаһу та’аланың сүйіктісі болған Мұхаммед алейһиссалам: «Мен тартқан азапты ешбір пайғамбар тартқан жоқ» деген. Мәктубаттың аудармасы аяқталды.

[Әрбір мұсылман әһли сүннет сенімін үйренуі және сөзі өтетіндерге үйретуі қажет. Әһли сүннет ғалымдарының сөздері жазылған кітаптарды, газеттерді тауып, оларды жастарға, таныстарына беруі керек. Олардың бұл кітаптарды оқулары үшін тырысу керек. Ислам дұшпандарының қара ниеттерін көрсететін кітаптарды да тарату қажет.]

Жер бетіндегі бүкіл мұсылмандарға тура жолды көрсеткен және Мұхаммед алейһиссаламның дінін өзгертпестен үйренуімізге жетекші болған әһли сүннет ғалымдары  төрт мазһабтың ижтиһад дәрежесіне көтерілген ғалымдар болып табылады. Олардың ең үлкендері - төрт ұлы тұлға:

Біріншісі - Имам Ағзам Әбу Ханифа Нұғман бин Сабит «раһимә-һуллаһу та’ала». Ислам ғалымдарының ең ұлыларынан. Әһли сүннетттің басшысы. Ол туралы «Сәадәти Әбәдийа» және «Пайдалы мәліметтер» атты кітаптарында кеңінен жазылған. Хижреттің 80-інші жылы Куфада туылып, х.150 [м.767] жылы Бағдатта шәһид етілген.

Екіншісі – Имам Малик бин Әнәс «раһимә-һуллаһу та’ала», өте ұлы ғалым.  Хижреттің 90-ыншы жылы Мәдинада туылып, 179 жылы [м.795] сол жерде қайтыс болғандығы, сексен тоғыз жыл өмір сүргендігі Ибни Абидинде жазылған. Атасы – Малик бин Әби Амир.

Үшіншісі – Имам Мұхаммед бин Идрис Шафии «раһимә-һуллаһу та’ала» Ислам ғалымдарының көз қарашығы. 150-інші жылы Палестинаның Газа қаласында туылып, 204 [м.820] жылы Мысырда қайтыс болған. 

Төртіншісі – Имам Ахмед бин Ханбәл «раһимә-һуллаһу та’ала». Ол хижреттің 164-інші жылы Бағдатта туылып, 241-інші жылы (м.855) сол жерде қайтыс болды. Ислам ғимаратының негізгі тірегі болып саналады.

Қазіргі заманда осы төрт имамның біріне бағынбаған адам үлкен қауіпте, тура жолдан адасқан. Бұлардан басқа әһли сүннет ғалымдары көп болатын. Олардың да дұрыс мазһабтары бар еді. Бірақ, уақыт өте келе олардың мазһабтары ұмытылып, кітаптарға түсірілмеген. Мысалы, «Фуқаһа-и сәба» деп аталатын Мәдинадағы жеті ұлы ғалым және Омар бин Абдулазиз, Суфиян бин Уйәйнә, Исхақ бин Рахавайх, Дәуіт Таи, Амир бин Шәрахил Шаби, Ләйс бин Саад, Амәш, Мұхаммед бин Жерир Табәри, Суфян Сәури және Абдуррахман Еузаи [раһимә-һумуллаһу та’ала].

Асхаби кирамның «радиаллаһу та’ала анһум әжмаин» барлығы хақ жолдың  жұлдыздары болатын. Олардың кез-келген біреуі әлемді тура жолға салуға жеткілікті еді. Барлығы мүжтәһид болатын. Әрқайсысы өз мазһабын ұстанатын. Көпшілігінің мазһабтары бір-біріне ұқсайтын. Бірақ, мазһабтары жинақталып, кітаптарға түсірілмегендіктен олардың жолын ұстануымыз мүмкін емес. Төрт имамның мазһабтарын, яғни сенілетін және орындалатын мәселелердегі білдіргендерін өздері мен шәкірттері жинап, түсіндіріп, кітаптарға жазған. Қазіргі заманда әрбір мұсылман аталмыш төрт имамнан бірінің мазһабын ұстануы, сол мазһаб бойынша өмір сүруі, ғибадат жасауы тиіс. [Бұл мазһабтың бірін ұстануды қаламаған адам әһли сүннеттен болмайды.] 

Бұл төрт имамның шәкірттерінен екеуі иман ілімін таратуда үлкен дәрежеге қол жеткізді. Осылайша, ақидада (сенімде) және иманда екі мазһаб пайда болды. Құран кәрім мен хадис шәрифтерге сай дұрыс иман, тек осы екі ғалымның көрсеткен иманы болып табылады. Фирқа-и нажийа (тозақтан құтылған топ) болған әһли сүннет иман ілімдерін жер бетіне таратқан осы екі ғалым. Олардың бірі Әбул Хасан Әшари (рахимә-һуллаһу та’ала). Ол хижри 266 жылы Басрада туылып, 330 [м.941] жылы Бағдатта қайтыс болды. Екіншісі, Әбу Мансур Матуриди, ол 333 жылы [м.944] Самарқандта қайтыс болды. Әрбір мұсылман итиқадта (сенімде) осы екі ұлы имамның біріне бағынуы керек.

Әулиелердің жолдары хақ. Ислам дінінен қылдай да бөлінушілігі жоқ. [Дінді дүниелік табыстарға құрал қылған, мал-мүлікке, мансапқа қолжеткізу үшін әулие, мүршид, дін адамы ретінде көрінетін өтірікшілер, адасушылар әр ғасырда бар еді. Қазіргі таңда да әр салада, әр кәсіпте, әр өнерде және барлық жұмыс түрлерінде жаман адамдар бар. Табыстарын, зауықтарын басқалардың зиян көруінен іздейтіндерді көріп, олар араласқан кәсіптерін, жұмыстарын түгелдей қаралау әділетсіздік және надандық болады. Дүрліктіргіштерге көмектесу болып саналады. Сондықтан, адасқан дін адамдарына, надан және жалған сектанттарға қарап, Ислам ғалымдарына, тасаууфшыларға және тарихта құнды қызметтері жазылған ұлы тұлғаларға тіл тигізбеу керек. Оларға тіл тигізушілердікі дұрыс емес екенін түсіну керек.] Әулиелердің кереметтері бар. Олардың барлығы хақ, дұрыс. Имам Яфии айтқан: «Ғаус-ус-сәқаләйн мәулана Абдулқадир Гейланидің (қаддәсаллаһу таала сирраһул азиз) кереметтері ауыздан-ауызға таралғаны соншалық, күмәндану, сенбеу мүмкін емес. Өйткені, барлық жерге таралу, яғни «Тәуатур» дәлел орнына жүреді.»

Намаз оқитын бір адамның күпір болған бір нәрсені ашық түрде және зәруліксіз айтып немесе қолданып, кәпір болғандығы аңғарылмағанша, басқалардың сөзіне еріп, оған кәпір деу жаиз болмайды. Кәпір болып өлгендігі мәлім болмағанша лағнет етуге болмайды. Тіпті кәпірді де лағнеттеу жаиз емес. Осы себептен, Язидке де лағнет айтпау жақсырақ болады.]

5) Иман етілуі керек болған алты шарттың бесіншісі – «Ахирет күніне сену». Бұл уақыттың басталуы – адамның өлген күні. Қияметтің соңына дейін жалғасады. Соңғы күн деп айтылуы одан кейін түннің келмейтіні және дүниеден кейін келетіні себебінен. Хадис шәрифте білдірілген бұл күн біз білетін күн мен түн деген сөз емес. Бір уақыт, бір кезең деген сөз. Қияметтің қашан басталатыны білдірілген жоқ, оның уақытын ешкім біле алмады. Бірақ, пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) көптеген белгілерін, бастамасын хабар берді: Хазреті Мәһди келеді, Иса алейһиссалам көктен Шамға түседі, Дәжжал шығады. Йәжуж Мәжуж дегендер барлық жердің астан-кестеңін шығарады. Күн батыстан туады. Үлкен зілзалалар болады. Діни білімдер ұмытылады. Жамандық көбейеді. Дінсіз, әдепсіз, намыссыз адамдар басқарушы болады, Аллаһу та’аланың бұйрықтарын орындауға тосқауыл болады. Барлық жақта харамдар істеледі. Йеменнен бір от шығады. Аспан мен таулар бөлшектенеді. Күн мен ай қараяды. Теңіздер бір-бірімен араласады, қайнап, кеуіп кетеді.

Күнә істейтін мұсылмандар «Фасық» деп аталады. Фасықтар мен барлық кәпірлер қабірде азапқа тартылады. Бұлай болатынына әлбетте сену қажет. Мәйіт қабірге қойылған кезде біз білмейтін бір өмірмен тіріліп, рахаттық немесе азап көреді. Мүнкәр және Нәкир есімді екі періштенің белгісіз болған қорқынышты адам кейіпінде қабірге келіп, сұрақ сұрайтынын хадис шәрифтер айқын білдіруде. Қабір сұрақтары кейбір ғалымдардың айтуынша, кейбір сенім мәселелерінен болады, ал кейбірлерінің айтуынша толықтай ақидадан болады. [Сондықтан, бала-шағамызға «Раббың кім? Дінің қандай? Кімнің үмбетіненсің? Кітабың қандай? Құбылаң қайда? Сенімде және амалда мазһабың қандай?» деген сұрақтардың жауабтарын үйретуіміз керек! Әһли сүннет болмаған адамның дұрыс жауап бере алмайтындығы «Тәзкире-и Қуртуби»-де жазылған.] Жақсы жауап бергендердің қабірі кеңейеді, бұл жерге жәннаттан бір терезе ашылады. Таңертең және кешке жәннаттағы орындарын көріп, періштелер тарапынан жақсылықтар жасалады, сүйіншілер беріледі. Жақсы жауап бере алмаса, темір тоқпақтармен қатты ұрылатындығы соншалық, оның бақырған дауысын адам мен жыннан басқа бүкіл болмыс естиді. Қабірдің кішірейетіндігі соншалық, сүйектері бір-біріне өтіп кететіндей қысады. Тозақтан бір терезе ашылады. Таңертең-кешке тозақтағы орнын көріп, қабірде махшарға дейін ауыр азаптар шегеді.

Өлгеннен кейін қайтадан тірілуге сену керек. Сүйек пен ет шіріп, топырақ пен газға айналғаннан кейін денелер қайтадан жаратылады, рух денеге кіріп, барлық адам қабірлерінен тұрады. Осы себептен бұл уақытқа «Қиямет күні» делінеді.

[Өсімдіктер ауадан көміртегі диоксид газын, ал топырақтан су мен тұздарды, яғни топырақ элементтерін алып, оларды біріктіреді. Осылайша, органикалық денелер мен ағзамыздың құрылымын пайда қылады. Жылдарға созылатын ұзақ химиялық реакцияның «катализатор» қолдану арқылы бір секундтан аз бір сәтте жүзеге асатындығы қазір белгілі. Міне, сол сияқты Аллаһу та’ала қабірде су, көміртегі диоксид және топырақ элементтерін біріктіріп, органикалық денелерді және жанды мүшелерді бір сәтте жаратады. Осылай тірілетінімізді Мухбир-и садық (пайғамбырымыз) хабар берді. Жаратылыстану ғылымдары да мұның дүниеде онсыз да жасалып жатқанын көрсетуде.]

Бүкіл жандылар «Махшар» жерінде жиналады. Әрбір адамның амал дәптері ұшып иесіне келеді. Бұларды жер мен көкті, молекулаларды, жұлдыздарды жаратқан шексіз құдірет иесі – Аллаһу та’ала жасайды. Бұлардың орындалатындығын Аллаһу та’аланың Расулы (саллаллаһу алейһи уә сәлләм) хабар берген. Оның айтқандары әрине дұрыс. Әлбетте бәрі орындалады.

Салихтардың, жақсы адамдардың амал дәптері оң жағынан, ал күнәхарлардың, жаман адамдардың дәптері артынан немесе сол жағынан беріледі. Жақсы-жаман, үлкен-кіші, жасырын немесе ашық түрде жасалған барлық нәрсе дәптерде жазулы болады. «Кирамән катибин» періштелері білмейтін амалдар да ағзаның хабар беруімен немесе Аллаһу та’аланың білдіруімен мәлім болады, барлық нәрседен сұрақ және есеп сұралады. Махшарда Аллаһу та’ала қалаған бүкіл жасырын нәрселер жарияланады. Періштелерден «Жерде, аспанда не істедіңдер?», пайғамбарлардан (салауатуллаһи та’ала уә таслиматуһу алейһим әжмаин) «Аллаһу та’аланың үкімдерін Оның құлдарына қалай жеткіздіңдер?», барша адамдардан «Пайғамбарларға қалай бағындыңдар, сендерге білдірілген міндеттерді қалай орындадыңдар? Бір-бірлеріңнің алдындағы ақыларға қалай мән бердіңдер?» деп сұралады. Махшарда иманы бар болып, амалы мен мінезі жақсы болған адамдарға сый-сияпат көрсетіледі. Жаман мінезді, амалдары бұзылған адамдарға ауыр жазалар беріледі.

Аллаһу та’ала  қалаған мүминдерінің үлкен және кіші барлық күнәларын жомарттығымен, ихсанымен кешіреді. Ширктен, күпірден басқа барлық күнәны қаласа кешіреді, қаласа әділдігімен кіші күнәлар үшін де азаптайды. Мүшрик және кәпір болып өлгендерді мүлдем кешірмейтіндігі білдірілуде. Кітапты және кітапсыз кәпірлер, яғни Мұхаммед алейһиссаламның барша адамдарға пайғамбар екендігіне сенбейтін, Ол білдірген үкімдерден, яғни бұйрықтары мен тыйымдарынан тіпті біреуін де ұнатпағандар, сол жағдайымен өлетін болса, әлбетте тозаққа түсіп, мәңгі азап шегеді.

Қиямет күнінде істерді, амалдарды өлшейтін біз білмейтін бір «Мизан», өлшеу құралы, таразы бар. Жер мен көк оның бір тарапына сыяды. Сауап жағы жарқын болып, Арштың оң жағында жәннат тарапында. Күнә жағы қараңғы болып, Арштың сол жағында, тозақ тарапында. Дүниеде жасалған істер, айтылған сөздер, пікірлер, көзқарастар ол жақта кейіпке еніп, жақсылықтар жарқын, жамандықтар қараңғы және жиіркенішті көрініп, осы таразыға тартылады. Бұл таразы дүниедегі таразыларға ұқсамайды. Ауыр тарапы жоғары көтеріледі, жеңіл тарапы төмен түседі делінді. Ғалымдардың (рахимә-һумуллаһу та’ала) бір тобының үкімі бойынша әртүрлі таразылар болады. Көбінің үкімі бойынша «Таразылардың қанша және қандай болатындығы дінде нақты білдірілмеді» деді.

«Сырат көпірі» бар. Сырат көпірі Аллаһу та’аланың бұйрығымен тозақтың үстінде құрылады. Барлық адамға осы көпірден өту әмір етіледі. Ол күні барлық пайғамбарлар: «Йа, Раббым! Саламаттық берегөр!» деп жалбарынады. Жәннаттық болғандар көпірден оңай өтіп, жәннатқа кіреді. Олардың біразы найзағайдай, кейбірлері жел сияқты, кейбірлері шапқан ат сияқты өтеді. Сырат көпірі қылдан жіңішке, қылыштан өткір. Дүниеде Ислам дінін ұстану да осындай. Ислам дініне толық мойынсұнуға тырысу – сырат көпірінен өту сияқты. Бұл жақта нәпісімен күресу қиындығына төзгендер ол жақта сыраттан оңай және рахат өтеді. Ислам дініне бағынбаған, нәпісіне берілгендер Сыраттан қиналып өтеді. Осы себептен Аллаһу та’ала Ислам діні көрсеткен дұрыс жолды «Сират-и мустақим» деп атады. Бұл атаудың ұқсастығы да Ислам жолын ұстанудың сырат көпірінен өту сияқты екендігін көрсетеді. Тозақтық болғандар сыраттан өте алмай, тозаққа түседі.

Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафаға (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) тән болған «Кәусар хауызы» бар. Үлкендігі бір айлық жолдай. Суы сүттен ақ, хош иісі мускустан да әдемі. Айналасындағы ыдыстар жұлдыздардан да көп. Бір рет ішкен адам, тозақта болса да, ешқашан шөлдемейді.

«Шапағат» хақ. Тәубесіз өлген мүминдердің кіші және үлкен күнәларының кешірілуі үшін пайғамбарлар, әулиелер, салихтар, періштелер және Аллаһу та’ала  рұқсат берген адамдар шапағат етеді және шапағаттары қабыл болады. [Пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уәсәлләм): «Үмбетімнен үлкен күнә істегендерге шапағат етемін» деген.] Махшарда шапағат бес түрлі болады:

Біріншісі: Қиямет күні махшарда адамның көптігінен, ұзақ күтуден шаршаған күнәхарлар айқайға салып, бір сәтке болса да, есептің ертерек басталуын сұрайды. Осыған шапағат етіледі.

Екіншісі: Сұрақтың және есептің оңай және тез өтуі үшін шапағат етіледі.

Үшіншісі: Күнәсі бар мұсылмандардың сыраттан тозаққа түспеуі, тозақ азабынан қорғалуы үшін шапағат етіледі.

Төртіншісі: Күнәсі көп болған мұсылмандардың тозақтан шығарылуы үшін шапағат етіледі.

Бесіншісі: Жәннатта сансыз ниғметтер беріліп, мәңгі қалатын болса да, сегіз дәрежесі бар. Әркімнің дәрежесі, мақамы иманы мен амалдарының шамасына қарай болады. Жәннаттағылардың дәрежелері көтерілуі үшін де шапағат етіледі.

Жәннат пен тозақ қазір бар. Жәннат жеті қабат аспанның үстінде. Тозақ бүкіл нәрсенің астында. Сегіз жәннат, жеті тозақ бар. Жәннат жер шарынан, күннен және аспаннан да үлкенірек. Тозақ та күннен үлкен.

6) Иман етілуі керек болған алты шарттың алтыншысы  – «Тағдырға, жақсылық пен жамандықтың Аллаһу та’аладан екендігіне сену». Адамдарға келетін жақсылық пен жамандық, пайда мен зиян, табыс пен шығындардың барлығы Аллаһу та’аланың тағдыр етуімен жүзеге асады. Тағдыр – сөздікте "көптікті өлшеу", "үкім" және "әмір" дегенді білдіреді. "Көптік", "үлкендік" деген мағынаға да келеді. Аллаһу та’аланың бір нәрсенің болмысын ежелден қалауына «Тағдыр» делінген. Тағдырдың, яғни бар болуы қаланған нәрсенің бар болуына «Қаза» делінеді. "Қаза" мен "тағдыр" сөздері бір-бірінің орнына қолданыла береді. Осы бойынша, "қаза" дегеніміз – әзелден (ежелден) мәңгіге дейін жаратылатын нәрселерді Аллаһу та’аланың ежелден қалауы деген сөз. Бүкіл осы нәрселердің казаға сәйкес азырақ және көбірек болмай жаратылуына "тағдыр" делінеді. Аллаһу та’ала болатын барлық нәрсені бұрыннан, шексіз ежелден білетін. Міне, осы білімі «Қаза және тағдыр» деп аталады. Көне грек философтары мұны «Инаяти әзәлийа» деп атады. Барлық болмыстар сол қазадан пайда болады. Ежелдегі іліміне сәйкес заттың бар болуына да «Қаза және тағдыр» делінеді. Тағдырға иман келтіру үшін жақсылап білу және түсіну керек болғаны, Аллаһу та’ала бір нәрсені жарататындығын ежелден қалаған болса, азырақ немесе көбірек қылмастан, қалағанындай бар болуы керек. Болуын қалаған нәрселерінің бар болмауы және жоқ болуын қалаған нәрселерінің бар болуы мүмкін емес.

Барлық жануарлардың, өсімдіктердің, жансыз болмыстардың [қатты заттардың, сұйықтықтардың, газдардың, жұлдыздардың, молекулалардың, атомдардың, электрондардың, электро-магниттік толқындардың, қысқасы бүкіл болмыстың әрекеті, физикалық құбылыстар, химиялық реакциялар, атомдық реакциялар, энергиялардың алмасуы, жандылардағы физиологиялық іс-әрекеттер], барлық нәрсенің болып-болмауы,  құлдардың жақсы және жаман амалдары, дүние мен ахиретте бұлардың жазасын тартуы және барлық нәрсе Аллаһу та’аланың ілімінде ежелден бар еді. Бұлардың барлығын ежелден білетін еді. Ежелден мәңгіге дейін болатын заттарды, қасиеттерді, әрекеттерді, оқиғаларды ежелде білгеніне сай жаратуда. Адамдардың жақсы-жаман барлық істерін, мұсылман болуларын, күпірліктерін, қалаумен және қалаусыз жасаған бүкіл амалдарын Аллаһу та’ала жаратуда. Жарататын, жасайтын тек қана Ол. Себептер пайда қылған нәрселердің бәрін жарататын – Ол. «Барлық нәрсені бір себеппен жаратуда.»

Мысалы, от – жанушы. Алайда, отты жандырып тұратын Аллаһу та’ала. Оттың, алаудың жанумен негізінде ешқандай қатысы жоқ. Бірақ, Аллаһу та’аланың әдеті осындай, бір нәрсеге от тимегенше жануды жаратпайды. [От тұтану температурасына дейiн ысытудан басқа ештеңе iстемейдi. Органикалық денелердiң құрамындағы көмiртегiге, сутегiге оттегiмен бiрiгу құштарлығын беретін, электрондарды алмастыратын от емес. Ақиқатты көре алмағандар бұларды от атқарады деп санайды. Жағатын, жану реакциясын жүзеге асыратын от емес. Оттегi де емес. Ыстық та емес. Электрондардың алмасуы да емес. Жағушы – тек Аллаһу та’ала. Бұлардың бәрiн жану үшін себеп қылып жаратқан. Ілiмi жоқ адам от жағып жатыр деп ойлайды. Мектептің бастауыш сыныптарын бітірген баланың өзі «От жағады» деген сөзді қабылдамайды. «Ауа өртейді» деп айтады. Орта сыныптарды бітірген бала да мұны қабылдамайды, «Ауаның құрамындағы оттегі жағады» дейді. Жоғары сыныптарды бітірген бала «Жану оттегіге тән емес. Әр электронды тартқан элемент жанады» дейді. Ал университеттегі бала материямен бірге энергияны да есепке алады. Көрініп тұрғанындай, ғылым iлгерiлеген сайын мәселенің ақиқатына жақындалуда, себеп деп есептелген нәрселердiң артында басқа тағы түрлі себептердiң бар екендiгi аңғарылуда. Ғылымның, пәннің ең жоғары дәрежесіне шыққан, ақиқатты толық көрген пайғамбарлар (алейһимуссалам) және Олардың жолымен жүріп, ғылым дарияларынан тамшыларына қауышқан Ислам ғұламалары (рахимә-һумуллаһу та’ала) қазiргi таңда жағушы, құраушы деп саналатын нәрселердің әрбірі әлсіз арашы, құрал және жаратылыс екенін, нағыз жасаушының, жаратушының себептер емес, Аллаһу та’ала екенін білдіруде.] Жағатын – Аллаһу та’ала. Ол отсыз да өртей алады. Бірақ, отпен өртеу, жағу – Оның әдеті. Егер өртеудi қаламаса, от ішінде де өртемейдi. Ибраһим алейһиссаламды оттың ішінде жақпады. Оны қатты жақсы көргендiктен, әдетiн бұзды. [Расында, оттың күйдіруінің алдын алатын заттарды да жаратқан. Бұл заттарды химиктер табуда.]

Аллаһу та’ала қалайтын болса, барлық нәрсенi себепсiз, құралсыз жаратар едi. Отсыз өртейтін едi. Жеместен тойдырар едi. Ұшақсыз ұшырар еді. Дыбысты радиосыз-ақ ұзақтан естіретін еді. Алайда, мейірім етіп, құлдарына жақсылық жасап, барлық нәрсенi жаратуды белгілі бiр себепке байлады. Белгiлi нәрселердi белгiлi себептермен жаратуды қалады. Істерін себептердің артына жасырды. Құдіретін себептердің астына тығып қойды. Аллаһтың бір нәрсені жаратуын қалаған адам сол нәрсенің себебін орындайды, кейін сол нәрсеге қауышады. [Шырағданды жаққысы келген адам сіріңке қолданады. Зәйтун майын шығарғысы келген адам сығу құралын қолданады. Басы ауырған адам дәрi ішеді. Жәннатқа кіріп, шексіз ниғметтерге қауышқысы келген адам Ислам дініне мойынсұнады. Өзiн тапаншамен атқан немесе у iшкен адам өледi. Терлеп тұрғанда су iшкен адам ауырады. Күнә iстеген және иманынан айрылған адам тозаққа түседі. Әркім қандай себепті қолданса, сол себеп құрал етілген нәрсеге қол жеткізеді. Мұсылман кiтаптарын оқыған адам мұсылмандықты үйренеді, жақсы көреді, мұсылман болады. Дiнсiздер мен мазһабсыздардың арасында жүретін, олардың сөзiн тыңдаған адам дiн наданы болады. Дін надандарының көпшілігі кәпір болады. Адам қай жақтың көлігіне мінсе, сол жерге барады.

Хақ тәжәлли еткен болса, әр істі жеңіл етер,

Жаратып себептерін, бір сәтте нәсіп етер.

Аллаһу та’ала iстерiн себептермен жаратпайтын болғанда еді, ешкiм ешкiмге мұқтаж болмас едi. Әр адам барлық нәрсені Аллаһтан сұрап, басқа ештеңеге жүгінбейтін еді. Ол кезде адамдар арасында басшы, қызметкер, жұмысшы, кәсіпкер, шәкiрт, ұстаз және т.б. әртүрлі адам қатынастары жойылып, дүние мен ахиреттiң тәртiбi бұзылар едi. Әдемi мен көрiксiз, жақсы мен жаман, күнәсiз бен күнәхар арасында айырмашылық қалмас едi.

Аллаһу та’ала қаласа, әдетін басқаша жасайтын едi. Барлық нәрсені сол әдеті бойынша жарататын еді. Мысалы, кәпiрлердi, дүниелік зауық пен ләззаттарға берілгендерді, зиянкестерді, адамдарды алдаушыларды жәннатқа жiберетін еді. Ал имандыларды, ғибадат етушілерді, жақсылық жасаушыларды тозаққа жіберетін еді. Бiрақ, аяти карималар мен хадис шәрифтер бұлай қаламағандығын көрсетуде.

Адамдардың әрбiр iсiн, қалап және қаламай iстеген барлық әрекеттерін жарататын – Аллаһу та’ала. Құлдардың ықтиярлы, яғни өз қалауымен жасайтын әрекеттерiн, істерін жаратуы үшін құлдарында «Ықтияр» (қалау) және «Ирада» (таңдау) жаратқан, осы таңдау мен қалау еркіндігін iстердi жаратуына себеп қылған. Бір пенде бiр нәрсе iстеудi қалаған кезде, мұны Аллаһу та’ала да қаласа, ол iстi жаратады. Пенде қаламаса, Аллаһу та’ала да қаламаса, ол нәрсенi жаратпайды. Ол нәрсе тек пенденің ғана қалауымен де жаратылмайды. Аллаһу та'ала да қаласа жаратады. Құлдарының қалаған iстерiн жаратуы – бір нәрсеге от тисе, сол нәрсенің жануын жаратуына, от тимесе, жануын жаратпауына ұқсайды. Пышақ затқа тигенде, кесудi жаратады. Кесетiн пышақ емес, Аллаһу та’ала. Пышақты кесу үшін себеп қылған. Демек, құлдарының қалаулы іс-әрекеттерін олардың сол істі қалауы, әрекетті таңдауы себебімен жаратуда. Алайда, табиғаттағы құбылыстар құлдардың қалауына байланысты емес. Олар тек Аллаһу та’аланың қалаған кезде басқа себептер арқылы жаратылуда. Барлық нәрсенің, күндердің, түйірлердің, тамшылардың, жасушалардың, микробтардың, атом бөлшектерін, қасиеттерін, әрекеттерін жарататын жалғыз Ол. Одан басқа жаратушы жоқ. Бірақ, жансыз заттардың әрекеттерi мен адамдардың, жануарлардың қалаулы әрекеттерi арасында мынадай айырмашылық бар, құлдар бiр нәрсе істеуді қалағанда, таңдағанда және тілегенде, Аллаһу та'ала да қаласа, құлды әрекетке түсіреді және жаратады. Құлдың әрекет етуi құлдың қолында емес. Тiптi, құлдың қалай әрекет еткенінен хабары да жоқ. [Адамның әрбiр әрекетi физикалық және химиялық реакциялар арқылы жүзеге асуда.] Жансыздардың әрекетiнде «Ықтияр ету» (қалау, таңдау) деген нәрсе жоқ. От тиген кезде жағушылық қасиеттің жаратылуы, оттың жағуды таңдауы және қалауы арқылы болмайды.

[Сүйікті, жаны ашитын құлдарының жақсы, пайдалы қалауларын Ол да қалайды және жаратады. Олардың жаман, зиянды қалауларын Ол қаламайды және жаратпайды. Бұл құлдарынан үнемі жақсы, пайдалы iстер шығады. Олар көптеген iстерiнiң орындалмағанына мұңаяды. Бұл iстердiң зиянды болғаны үшін орындалмағанын түсiнгенде, аңғарғанда еді, мүлдем ренжімейтін едi. Керісінше бұған қуанып, Аллаһу та’алаға шүкiр ететін едi. Аллаһу та’ала адамдардың ықтиярлық, қалаулы iстерiн олардың жүректерi қалағанынан, таңдағанынан кейiн жаратуды ежелде қалаған, осылай болуын тілеген. Ол ежелде бұлай қаламағанда еді, қалаулы іс-әрекеттерімізді де Ол бiзді мәжбүрлеп, қалауымызсыз жарататын едi. Қалаған істерімізді біз қалаған кейін жаратуы, ежелде осылай қалағаны үшін. Демек, Оның қалауы басым келуде].

Құлдардың қалаулы іс-әрекеттерi екi нәрсе арқылы орындалуда: Бiрiншiсi, құлдың жүрегiнiң қалауы, таңдауы және құдіреті арқылы. Осы себептен құлдың әрекеттерiне «Кәсб ету» делінеді. Кәсб – адамның сипаты болып табылады. Екiншiсi, Аллаһу та’аланың жаратуы, бар қылуы арқылы. Аллаһу та’аланың бұйрықтар, тыйымдар, сауаптар және азаптар беруі адамда кәсб бар болғаны үшін. «Саффат» сүресiнiң 96-шы аяти каримасының мағынасында: «Аллаһу та’ала сендердi жаратты және iстерiңдi жаратты» делiнген. Бұл аяти карима адамдарда кәсб, яғни әрекеттерінде көңілінің қалауы және «Ирада-и жузийа»-сы (таңдау еркі) бар екенін көрсетуде. Мәжбүрлеудiң жоқ екенiн айқын анықтауда. Осы себептен «Адамның iсi» деп айтылады. Мысалы, «Әли ұрды, сындырды» деп айтылады. Сондай-ақ барлық нәрсенің қаза және тағдырмен жаратылғанын мәлім қылуда.

Құлдың iсiнің орындалуында, жаратылуында әуелі бұл iстi құлдың жүрегiнің қалауы керек. Құл шамасы жететін нәрсенi істеуді қалайды. Бұл қалауға, тілеуге «Кәсб» делінеді. Марқұм Амиди бұл кәсбтiң iстердiң жаратылуына себеб болатындығын, әсер ететіндігін білдірген. Бұл кәсбтің қалаулы істің жаратылуына әсері болмайды деп айтудың да зияны жоқ. Өйткені, жаратылатын іс пен құлдың қалаған ісі бөлек нәрселер емес. Демек, құл әр қалағанын жасай алмайды. Қаламағандары да бар болуы мүмкін. Құлдың әр қалағанын жасауы, әр қаламағанының болмауы құлдық емес. Тәңірлікке кірісу деген сөз. Аллаһу та’ала мейірімдік етіп, жаны ашып, құлдарына мұқтаж болғаны шамасында және әмірлерге, тыйымдарға мойынсұна алатындай мөлшерде күш-қуат, яғни энергия берген. Мысалы, дені сау, ақшасы бар адам өмiрiнде бiр рет қажылыққа бара алады. Аспанда Рамазан хилалын (айын) көргенде әр жылы бiр ай ораза ұстай алады. Жиырма төрт сағатта парыз болған бес уақыт намазды оқи алады. Нисаб мөлшеріндей ақшасы, мал-мүлкі бар адам бір хижри жылдан кейін мұның қырықтан бір мөлшерде алтын және күмісті ажыратып, мұсылмандарға зекет бере алады. Көрініп тұрғанындай, адам өзiнің қалаулы iстерiн қаласа iстейдi, қаламаса iстемейдi. Аллаһу та’аланың ұлылығы осы жерден де байқалуда. Надан және ақымақ адамдар қаза-тағдыр ілімдерін түсiне алмағаны үшін Әһли сүннет ғалымдарының сөздеріне сенбейдi. Құлдардың күші мен таңдау еркіндігіне күмән келтiредi. Адамды қалаулы істерінде әлсiз және мәжбүр деп санайды. Кейбiр iстерде құлдардың қалауы жүрмейтiнiн көрiп, Әһли сүннетке тiл тигiзедi. Осы қате сөздері өздерінде қалау, таңдау еркінің бар екенiн көрсетуде.

Бiр істі жасауға немесе жасамауға күштің жетуіне «Құдiрет» делінеді. Істеуді немесе істемеуді таңдауға «Ықтияр», қалау делінеді. Ықтияр етілгенді жасауды қалау «Ирада» деп аталады. Бiр істі қабыл ету, бұған қарсы болмау «Риза», ұнату деп аталады. Iстiң орындалуына әсер ету шартымен ирада мен құдіреттiң бiрiгуiне «Халқ», жарату делінеді. Әсерлі болмай бiрiгуіне «Кәсб» делінеді. Әр ықтияр еткен адамның халиқ (жаратушы) болуы қажет емес. Осы сияқты, әрбiр ирада етілген нәрсеге разы болу да қажетті емес. Аллаһу та’ала халиқ және мухтар делінеді. Құлға кәсиб және мухтар делінеді.

Аллаһу та’ала құлдарының тааттары (жақсы амалдары) мен күнәларын қалайды және оны жаратады. Алайда, Ол таатқа разы. Күнәға разы емес, ұнатпайды. Барлық нәрсе Оның қалауымен және жаратуымен бар болуда. Әнам сүресiнiң 102-ші аяти каримасында: «Одан басқа илаһ жоқ. Барлық нәрсенiң жаратушысы – тек қана Ол» делінеді.

«Мутазила» тобындағылар ирада мен риза арасында айырмашылықты түсіне алмағандықтан, адасып кетті. «Адам қалаған ісін өзі жаратады» деді. Қаза мен тағдырды жоққа шығарды. «Жәбрийа» тобындағылар да толығымен адасты. Олар жаратылмаса да, ықтиярдың бар болатындығын түсінбеді. Адамда ықтияр жоқ деп санап, адамды тасқа, отынға теңедi. Адамдар, Аллаһ сақтасын, күнәхар емес. Барлық жаман істерді жасататын Аллаһу та’ала, – деді. Жәбрийа өкiлдерiнiң айтқанындай, адамда ирада және ықтияр болмағанда еді, аяқ-қолы байланып, таудан төменге домалап түскен адам мен өз аяғымен жүріп, айналасын тамашалап түскен адамның әрекеттерінің бір-бірінен өзгеше болмауы керек болар едi. Алайда, бiрiншiсiнiң домалап түсуі мәжбүрлi түрде, ал екiншiсiнiң түсуi ирада және ықтияр жүзеге асуда. Екеуінің арасындағы айырмашылықты түсіне алмағандардың көзқарастары қысқа. Олар әрi аяти каримаға сенбеген болып саналады. Аллаһу та’аланың әмірлерін, тыйымдарын қажетсіз, орынсыз деп санаған болады. Мутазила немесе қадарийа топтарының айтқанындай, адам қалағанын өзі жаратады деп ойлау да «Барлық нәрсені жарататын Аллаһу та’ала» аяти каримасына сенбеумен қатар, жаратуда адамдар Аллаһу та’алаға серік етілген болады.

Шииттер де, Мутазила сияқты, адам қалағанын өзі жаратады дейді. Есектің таяқ жесе де судан өтпейтіндігін дәлел ретінде көрсетуде. Адам бір іс жасауды қаласа, Аллаһу та’ала да ол істің жасалуын қаламаса, Аллаһу та’аланың қалағаны болатынындығын олар түсінбейді. Мутазила тобының сөзі қате екендігі аңғарылады. Яғни, адам әр қалағанын істей алмайды, жарата алмайды. Олардың айтқанындай, адамның барлық қалауы орындалса, Аллаһу та’аланың әлсіз болуы қажет болады. Аллаһу та’ала әлсіз болудан пәк, ұзақ. Тек Оның қалағаны ғана орындалады. Барлық нәрсені жаратқан, жоқтан бар қылған тек Ол ғана. Аллаһқа сену осындай болады. Адамдарға қатысты «Осыны жаратты, мұны жараттық, мынаны жаратты» дегендей айту, жазу өте жаман. Бұл Аллаһу та’алаға қарсы  әдепсіздік болады, күпірге себеп болады.

[Құлдардың ықтиярлы әрекеттері өз қалауларымен болмаған, тіпті хабарлары да болмастан түрлі физикалық, химиялық, физиологиялық құбылыстармен пайда болуда. Осы нәзік мәселені түсінген ынсапты ғылым адамы өзінің ықтиярлы әрекеттеріне «Жараттым» деп айту былай тұрсын, тіпті «Мен жасадым» деуге де қысылады. Аллаһу та’аладан ұялады. Ал білімі, түсінігі және әдебі аз адам әр жақта әр нәрсені айтудан қысылмайды.

Аллаһу та’аланың дүниеде бүкіл адамдарға жаны ашиды. Мұқтаж болған нәрселерін жаратып, барлығына жіберуде. Дүниеде рахат және бақытты өмiр сүруi және ахиретте мәңгі бақытқа қауышуы үшiн не iстеу керек екенін айқын білдірген. Нәпістеріне, жаман достарға, зиянды кітаптар мен радиоларға алданып, күпiр мен адасушылық жолына түскендердiң iшiнен қалағанын хидаятқа қауыштыруда. Оларды дұрыс жолға тартуда. Азғын, залым адамдарға бұл ниғметін ихсан етпейді.Оларды өздері ұнатқан, өздері қалаған, берілген қарсы шығу батпағында қалдыруда.]

«Итиқаднама» кітабының аудармасы осы жерде тәмәм болды. Бұл аударманы жасаған қажы Фәйзуллаһ мырза, Ерзинжанның Кемах атты ауданында. Ұзақ уақыт Сөкеде мұғалім болып, 1323 [м.1905] жылы қайтыс болған. Кітаптың авторы Мәулана Халид Бағдади Османи (қуддиса сиррух) 1192 хижри жылы Бағдаттың солтүстігіндегі Шехрезур қаласында дүниеге келіп, 1242 [м.1826] жылы Шамда қайтыс болды. Осман Зиннурейннің (радиаллаһу анһ) тегінен болғандықтан, Османи деп аталады. Бауыры Мәулана Махмуд Сахиб хазреттеріне Имам Нәуәуидің «Хадис-и әрбаин» кітабындағы екінші хадис және «Хадис-и Жибрил» деген атпен әйгілі хадис шәрифті оқытқан кезде Мәулана Махмуд Сахиб бұл хадис шәрифті түсіндіріп жазуын ағасынан өтінген. Мәулана Халид (рахметуллаһи алейһ) інісінің нұрлы жүрегін жайландыру үшін бұл өтінішін қабыл етіп, бұл хадис шәрифті парсы тілінде шәрһ еткен.

 

Оян, көзіңді аш, жалбарын мейірімді Аллаһқа!

Жолыңнан еш айрылма, жалбарын мейірімді Аллаһқа!

 

Күнде бес уақыт намаз оқы, Рамазанда ораза ұста!

Мүлкің көп болса зекет бер, жалбарын мейірімді Аллаһқа!

 

Бір күні көздерің көрмейді, құлағың да естімейді!

Мүмкіндікті жіберме, жалбарын мейірімді Аллаһқа!

 

Денсаулықты ғанимет біл, әр сағатты ниғмет біл!

Әміріне мойынсұн, жалбарын мейірімді Аллаһқа!

 

Өміріңді бос өткізбе, нәпсіңе қуат берме!

Оян! Ғапіл болма, жалбарын мейірімді Аллаһқа!

 

Күнәң көп болса да, Одан үмітіңді үзбе!

Кешірімі, мейірімі мол, жалбарын мейірімді Аллаһқа!

 

Сәре уақытында мейірімі, жауады әр мекенге!

Бұл кезде пәктенеді көңілің, жалбарын мейірімді Аллаһқа!

 

Аллаһтың атын айтып, рух пен көңіліңді қуант!

Бұлбұлдай сайра, жалбарын мейірімді Аллаһқа!