7) Жүз жиырма алтыншы бетінде: «Көрініп тұрғанындай, тасаууфтың басталуы үнді яһудилерінің ойыны. Бұл көне гректерден алынған. Осылайша олар Ислам дінін топтарға бөліп, бөлшектеді» дейді.

Пәкістандық Мәудуди есімді мазһабсыз біреу «Исламдағы қайта жандандыру әрекеттері» атты кітабында жоғарыдағы жазуларды жазған. Адасқан адамдар қалағандарына жету, өз пайдаларына қолжеткізу үшін адамдар арасында маңызды болған кейіптерге енеді. Ақылы мен білімі бар адам ондай алаяқтарды бірден таниды. Оларды жақсылардан ажыратады. Бірақ сауатсыздар оларды дұрыс ғалым адам деп санайды.

Тасаууфшы кейіпіне енген алаяқтарды да тасаууфшы деп ойлап, тасаууф ғұламаларын да осылар сияқты екен деп, жамандай бастайды. Мұсылмандар дұрысты бұрыстан ажырата алу және тасауф ғұламаларына тіл тигізбеу керек.

[Мәудуди 1399 [м.1979] жылы өлді.]

Тасаууф білімдерінің маманы, заманының үлкен ғалымы, әулиелердің көсемі Имам Мұхаммед Масум Фаруқи (рахметуллаһи алейһ) «Мәктубат» кітабының екінші томы, елу тоғызыншы хатында былай дейді:

«Көрінетін және көрінбейтін рухани кәмілдіктің бәрі Мұхаммед Расулуллаһтан (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) алынған. Көріністегі әмірлер, тыйымдар мазһаб имамдарымыздың кітаптары арқылы бізге келген. Ал жүректің, рухтың жасырын білімдері тасаууф ғұламалары[ның жүректері] жолымен келген. Әбу Хурайраның (радиаллаһу анһ) «Расулуллаһтан (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) екі ыдыс толтырдым. Біреуін сендерге айтып бердім. Ал екіншісін айтатын болсам, мені өлтіресіңдер» дегендігі Бұхариде жазылған. Тағы Бұхаридың айтуынша, Омар (радиаллаһу анһ) қайтыс болғанда ұлы Абдуллаһ (радиаллаһу та’ала анһ) «Ілімнің оннан тоғызы өлді» деді. Қасындағылардың бұл сөзге таңқалғанын байқап, «Аллаһты тану ілімі жайлы айттым. Фиқһ білімдері туралы айтпадым» деді. Тасаууф жолындағылардың бәрі Расулуллаһтан (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) келуде. Тасаууф ғұламалары әр ғасырда бар болған жол сілтеушілер арқылы Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) мүбәрәк жүрегінен шашыраған марифеттерге қауышқан. Тасаууф – яһудилердің де, тасаууфшылардың да ойлап шығарғаны емес. Иә, тасаууф жолында пайда болған нәрселерді білдіретін «фәна, бәқа, жәзбә, сүлук, сәйр-и илаллаһ» сияқты терминдер тасаууф ғұламалары тарапынан қойылған. «Нәфәхат» кітабында жазылғанындай, «фәна» және «бәқа» сөздерін ең алғаш айтқан Әбу Саид-ил-харраз (рахметуллаһи та’ала алейһ) болған. Тасаууф марифеттері Расулуллаһтан (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) келуде. Бұлардың атаулары кейіннен қойылған. Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) пайғамбар екендігі білдірілмей тұрып жүрекпен зікір етіп жүргендігін кітаптар жазған. Аллаһу та'алаға тәуәжжуһ, нәфи, исбат және мүрақаба Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) заманында да бар еді. Асхаби кирам (радиаллаһу та’ала анһум әжмаин) заманында да бар еді. Расулуллаһтан (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) осындай атаулар естілмегенімен, көп уақыт сөйлемеуі осы жағдайлардың бар екенін көрсетуде.

«Біраз тәфәккур мың жылдық ғибадаттан қайырлырақ» деген. Тәфәккур – қате пікірлерді тастап, хақты ойлау деген сөз. Тасаууфшылардың «Кәлима-и тәухид» пен зікір етуін Хызыр (Қыдыр) алейһиссалам Абдулхалиқ Ғонждуваниге (рахметуллаһи алейһ) үйретті.»

[Мұхаммед Масум 1079 [м.1668] жылы Сәрәндте қайтыс болды.]

[Әбу Саид Ахмед Харраз 277 [м.890] жылы Бағдадта қайтыс болды.]

[Абдулхалиқ 575 [м.1180] жылы Бұхарада қайтыс болды.]

Сұрақ: Тасаууф марифеттерінің бәрі Расулуллаһтан келетін болса, онда араларында айырмашылық болмауы керек еді. Алайда тасаууф жолдары әртүрлі. Бәрінің жағдайлары мен марифеттері өзгеше?

Жауап: Бұл айырмашылықтың себебі – адамдардың қабілеттері мен айналасындағы шарттардың өзгеше болуы. Мысалы, бір аурудың емі, дәрісі белгілі. Бірақ науқастарға қарай аурудың өтуі және емделуі өзгереді. Бұл бір адамның әртүрлі жерлерде түскен суреттерінің басқа басқа болуына ұқсайды. Барлық кәмілдік Расулуллаһтан (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) алынған. Қабылдау қуаты мен түріне қарай аздаған айырмашылықтар орын алған. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) марифеттерді, жасырын білімдерді сахабаларына басқа басқа ұсынатын еді. Расында, хадис шәрифінде «Әр адамға ол түсіне алатындай шамада айтыңдар!» деген. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) хазреті Әбу Бәкірмен терең білімдер туралы сөйлесіп отырған еді. Хазреті Омар олардың қасына келгенде сөзін өзгертті. Кейін хазреті Осман келгенде тағы өзгертті. Хазреті Әли келгенде одан да басқаша сөйледі. Әрқайсысының қабілетіне, табиғатына қарай басқаша басқаша сөйледі (радиаллаһу та’ала анһум әжмаин).

Барлық тасаууф жолдары Имам Жафәр Садық (рахметуллаһи алейһ) хазреттерінде бірлесуде. Ал Имам Жафәр Садық екі жолмен Расулуллаһқа байланған. Біріншісі, ата-бабаларының жолы болып, хазреті Әли (радиаллаһу та’ала анһ) арқылы Расулуллаһқа байланған. Екіншісі, ана жақтан аталарының жолы болып, хазреті Әбу Бәкір (радиаллаһу та’ала анһ) арқылы Расулуллаһқа (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) байлануда. Имам Жафәр Садық (рахметуллаһи та’ала алейһ) әрі анасы жағынан Әбу Бәкір Сыддықтың ұрпағы болғандықтан, әрі ол арқылы Расулуллаһтан фәйз алғандықтан, «Әбу Бәкір Сыддық мені екі рет өмірге қауыштырды» деген. Имам Жафәр Садықтағы осы екі фәйз және марифет жолы бір-бірімен араласпаған. Имам хазреттерінен Ахрария ғұламаларына хазреті Әбу Бәкір жолымен, ал басқа шежірелерде хазреті Әли жолымен фәйз келуде.

[Жафәр Садық 148 [м.765] жылы Мәдинада қайтыс болды.]

[Кітаптың жүз жиырма екінші бетінде: «Расулуллаһ Тәбук соғысынан қайтып келе жатқанда мұнафиқтардың есімдерін Хузәйфа-тәбнил-Йәманға айтты. Хузәйфа фитна шықпасын деген оймен олардың есімдерін ешкімге айтпады. Әйтпесе, тасаууфшы адасқандар айтып жүргеніндей, Хузәйфада жасырын діни білімдер жоқ еді. Өйткені Ислам ашық, жасырын білімдері жоқ» делінген. Тасаууф білімдерін яһудилердің құрастырмасы, ойдан шығарылған нәрселер екенін айтпақшы. Ал отызыншы бетінде: «Расулуллаһтың Муаз бин Жәбәлге айтқан діни білімдерін сахабалардың көбі білмейтін. Өйткені Расулуллаһ Муазға бұларды ешкімге айтпа деген еді. Белгілі бір пайдасы үшін білімді жасыру жаиз екендігі осыдан аңғарылуда» дейді.

Көрініп тұрғанындай, кітапта жазылғандар бір-біріне қайшы келуде. Бес жүз беттік кітаптың барлық жері осындай бұрыс жазуларға толы. Жүздеген аяти карима, мыңдаған хадис шәриф жазып, әрқайсысынан өз пікірінше мағына шығарып, оқырмандарын дұрыс жолдан адастыруға тырысуда.]

Мұхаммед Масум (рахметуллаһи алейһ) екінші томның алпыс бірінші хатында айтады: Бұл дүниеде ең құнды, ең пайдалы нәрсе – Аллаһу та'аланың марифатына жету. Яғни Оны тану. Аллаһу та'аланы тану екі түрлі болады. Біріншісі, Әһли сүннет ғалымдарының (рахимә-һумуллаһу та’ала) кітаптарында көрсеткендей тану. Екіншісі, тасаууф ғұламаларының тануы. Бірінші тану зерттеу және ойлану арқылы іске асады. Екіншісі, жүректің кәшф және шуһуды арқылы болады. Біріншісінде білім бар, ал білім ақыл мен зейіннен туындайды. Екіншісінде хал бар, ал хал негізден, асылдан туындайды. Біріншісінде арада ғалым тұрады. Екіншісінде ариф (пір) арадан шығып кетеді. Өйткені бір нәрсеге ариф болу сол нәрседе жоқ болу деген сөз.

Біріншісіне «Илми хусули» (менгерілген ілім) арқылы, екіншісіне «Илми худури» (жүректе туындаған ілім) арқылы қол жеткізіледі. Біріншісінде нәпіс азғындығынан бастартқан емес, ал екіншісінде нәпіс өзін жоғалтып, үнемі Хақпен бірге. Біріншісіндегі иман – иманның көрінісі, ғибадаттар да сырттай ғибадат. Өйткені нәпіс әлі иманға келмеген. Хадис құдсида «Өз нәпсіңе дұшпан бол! Ол маған дұшпандық етуде» делінген. Бұл жолдағы жүректің иманына «Мәжази иман» делінеді. Бұл иман кез келген уақытта жоқ болуы мүмкін. Екіншісінде адамның болмысы қалмағандықтан және нәпіс те иманға келгендіктен, бұл иман жоқ болудан қорғанған. Бұған «Хақиқи иман» делінеді. Екінші жолда жасалған ғибадаттар да хақиқи (шынайы) болады. Мәжаз (көрініс) әрқашан жоқ болуы мүмкін, бірақ хақиқат жоқ болмайды.

Хадис шәрифте «Йа, Раббым! Сенен соңы күпірге жетелемейтін иман сұраймын» делінуі және «Ниса» сүресінің жүз отыз алтыншы аятында «Ей, иман иелері! Аллаһқа және Расулына иман келтіріңдер!» деп әмір етілуі осы хақиқи иманға шақыруда. Имам Ахмед бин Ханбал (рахимә-һуллаһу та’ала) осы марифатқа жете алу үшін, өзі білім мен ижтиһадта өте жоғары дәрежеде болса да, Бишр-и (Бәшір) Хафиге (рахимә-һуллаһу та’ала) шәкірт болып, қызмет етуге талпынған. «Неліктен Бәшір Хафиден айрылмай жүрсің» дегендерге «Ол Аллаһты менен жақсы таниды» деген.

[Кітаптың жүз он тоғызыншы бетінде жазылғаны бойынша, Имам Ахмед бин Мұхаммед бин Ханбалдың тегі Низар бин Мәадта Расулуллаһпен (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) бірлесуде. Ол фиқһ пен хадисте заманының ең зор ғалымы еді. Тақуалығы мен сүннетті ұстануы тым жоғары еді. 164 жылы Бағдадта туылып, 241 [м.855] жылы сол жақта қайтыс болды. Бәшір Хафи хазреттері 150 жылы туылып, 227 жылы қайтыс болды. Фәридуддин Аттар (рахимә-һуллаһу та’ала) парсы тіліндегі «Тәзкирә-тул-Әулия» атты кітабында жазғаны бойынша, Ахмед бин Ханбал көп шайхтардың сұхбатына қатысты. Зүннун Мысри және Бәшір Хафи осылардың қатарында. Бір әйел сал ауруына ұшырап, аяқтары жүрмей қалған еді. Баласын Имам Ахмедке жіберіп, дұға етуін сұрады. Имам дәрет алып, намаз оқыды, дұға етті. Бала үйіне келгенде анасы есік алдына өзі келіп, баласын қарсы алды. Имам Ахмедтің дұғасының берекетімен жазылып кетті.]

Имам Ағзам Әбу Ханифа (рахметуллаһи алейһ) өмірінің соңғы жылдарында ижтиһад етуді тоқтатты. Екі жыл Жафәр Садықтың (рахимә-һуллаһу та’ала) сұхбатына қатысты. Себебін сұрағандарға: «Осы екі жыл болмағанда Нуман (өзі) құрып кетер еді» деді. Екі имам да білім мен ғибадатта өте жоғары дәрежеде болса да, тасаууф ғұламаларына барып, марифатты және оның жемісі болған «Хақиқи иман»-ды иеленді. Ижтиһадтан құнды ғибадат бар ма? Дәріс беруден, Ислам дінін жаюдан үстем амал болады ма? Осыларды тастап, тасаууф ғұламаларына қызмет етуге барулары Аллаһты тану деген марифаттың қаншалық құнды екенін көрсетуде. Олар осылайша марифетқа жеткен.

Амал мен ғибадаттардың құндылығы иманның дәрежесімен өлшенеді. Ғибадаттардың жарқындығы ықыластың мөлшеріне байланысты. Иман қаншалықты кәміл болса, ықылас та соншалықты көп болады. Амалдар да соншалықты нұрлы болып, қабыл етіледі. Иманның кәміл болуы және ықыластың толықтануы марифатқа байланысты. Марифат пен хақиқи иман фәна деген хал пайда болуына және өлмей тұрып өлуге байланысты болғандықтан, фәнасы көп болған адамның иманы әлдеқайда кәміл болады. Осы себептен Әбу Бәкір Сыддықтың (радиаллаһу анһ) иманының бүкіл үмбеттің иманынан үстем екендігі хадис шәрифте айтылған, «Әбу Бәкірдің иманы бүкіл үмбетімнің иманымен салыстырылса, Әбу Бәкірдің иманы үстемірек болады» делінген.

Өйткені ол фәна мәртебесінде бүкіл үмбеттен әлдеқайда жоғары болды. Пайғабарымыздың Әбу Бәкір жайлы, «Жер бетінде жүрген өліні көргісі келгендер Әбу Кухафаның ұлына қарасын!» деген хадис шәрифі осыны көрсетуде. Асхаби кирамның (радиаллаһу та’ала анһум әжмаин) бәрі фәна дәрежесіне жеткен еді. Бұл хадис шәрифте тек Әбу Бәкір Сыддықтың (радиаллаһу анһ) фәнасының таңдалуы оның фәна дәрежесінің өте жоғары екенін көрсетуде. Алпыс бірінші хаттың аудармасы осы жерде тәмәм болды.

Имам Мұхаммед Масум (рахимә-һуллаһу та’ала) екінші томның жүз алтыншы хатында айтады: «Лә илаһа иллаллаһ» калимасын көп айтыңыз! Бұл зікірді жүрекпен бірге жасаңыз. Бұл мүбәрәк калима жүректің тазалануында өте пайдалы. Бұл көркем калиманың жартысы айтылғанда Аллаһтан басқа барлық нәрсе жоққа шығарылған болады. Қалған жартысын айтқанда хақ болған жаратушының бар екендігі айтылған болады. Тасаууф жолында өсу осы екеуіне қауышу үшін қажет. Хадис шәрифте «Сөздердің ең құндысы – Лә илаһа иллаллаһ деп айту» делінген. Көп адаммен көріспеңіз. Көп ғибадат жасаңыз. Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) сүннеттерін бекем ұстаныңыз! Бидғаттардан және бидғатшылардан, әрі күнә істеуден аса сақтаныңыз! Жақсы амалдарды жақсылар да, жамандар да істей алады. Бірақ жамандықтардан тек қана сыддықтар сақтанады.

«Халалдан болған өте қымбат киімдер кию тасаууф жолаушыларына зиянын тигізеді ме?» деп сұрапсыз. Фәна дәрежесіне жетіп, жүрегінің Аллаһтан басқа ештеңеге байланысы қалмаған адамның қолындағы, үстіндегі нәрселер оның жүрегінің зікір етуіне кедергі болмайды. Оның жүрегінің сыртқы мүшелермен байланысы қалмаған. Тіпті ұйқы да жүрегінің зікір етуіне кедергі емес. Фәна дәрежесіне жете алмаған адам ондай емес. Оның сыртқы мүшелері жүрегімен байланысты. Бірақ оның да жаңа, қымбат киімі жүрегінің дамуына кедергі келтіреді деуге болмайды. Дін ғұламалары, Әһли бәйт имамдары, Имам Ағзам Әбу Ханифа және Абдулқадир Гейлани (рахимә-һумуллаһу та’ала) өте қымбат киімдер киетін. «Хазанә-тур-риуая», «Мәталиб-ул-мүминин» және «Захира» кітаптарында Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) мың дирхам күміс құнында шапан кигені жазылған. Төрт мың дирхам күміс құнындағы шапанмен намаз оқығандығы байқалған. Имам Ағзам Әбу Ханифа (рахимә-һуллаһу та’ала) шәкірттеріне жаңа және қымбат киім киюін айтатын еді.

Әбу Саид Худриден (радиаллаһу та’ала анһ): «Ішіп-жеудегі және киінудегі осындай өзгерістер мен жаңалықтарға не дейсіз?» деп сұралғанда ол: «Халал ақшаға алынып, көрсету мен рия үшін болмаса, бәрі Аллаһу та'ала нәсіп еткен ниғметтерді көрсету болып саналады» деп жауаптады.

[Әбу Саид Худри 64 [м.683] жылы Стамбұлда қайтыс болды.]

Аллаһтан басқа нәрсені жақсы көру екі түрлі болады: Біріншісі, бір жаратылысты жүрекпен және тәнмен бірге жақсы көру, оған қауышуды қалау. Сауатсыздардың жақсы көруі осындай. Тасаууф жолында еңбектену жүректі осы жақсы көруден құтқару үшін қажет. Осылайша жүректе тек Аллаһқа деген сүйіспеншілік қалады. Адам ширк-и хафиден құтылады. Көрініп тұрғанындай, тасаууф адамды ширк-и хафиден құтқару үшін қажет. «Ей, иман иелері! Иман келтіріңдер!» деген аяти каримада әмір етілген иманға қауышу үшін қажет. «Әнам» сүресінің жүз жиырмасыншы аяти каримасындағы «Мүшелермен ашық түрде жасалатын және жүрекпен жасалатын күнәларды тастаңдар!» деген бұйрық жүректі Аллаһу та'аладан басқа нәрселерге байлануынан құтқару керек екендігін көрсетуде. Аллаһтан басқасына байланған көңілден қандай жақсылық келеді? Аллаһу та'аладан басқасын аңсаған рухтың Аллаһтың алдында ешқандай қадірі және маңызы жоқ.

Жақсы көрудің екіншісі, тек қана мүшелердің жақсы көруі, қалауы. Жүрек пен рух Аллаһу та'алаға байланған. Одан басқа ештеңе білмейді. Осындай сүйіспеншілік «Мәйл-и табии», түйсік деп аталады. Бұл сүйіспеншілік тек қана дененің жақсы көруі. Бұл жүрекке, рухқа қатынаспаған. Бұл сүйіспеншілік денедегі заттар мен қуаттың ерекшелігінен, қажеттілігінен туындаған. Фәнаға және бәқаға қауышқандарда және жоғары дәрежелі әулиелерде (рахимә-һумуллаһу та’ала) жаратылыстарға деген осы сүйіспеншілік бар болуы мүмкін. Тіпті бәрінде бар. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) салқын және тәтті сусын ішуді жақсы көретін. «Дүниелеріңнен үш нәрсе маған жағымды етілді» деген хадис шәрифті бәрі естіген. «Шәмаил» кітаптарында жазылғанындай, Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) «Бурд-и йәмани» деген мақта мен зығыр матасынан тігілген киімді жақсы көретін.

Нәпіс фәнамен абыройланғанда және итминанға (тәрбиеге) жеткенде көңіл, рух, сыр, хафи және ахфа деп аталатын бес латифа сияқты болады. Нәпіс осындай болғанда тек денедегі заттардың және жылу мен әрекет қуатының жаман қалауларына қарсы күреседі. «Сезім мүшелерінің сезімдері таза жүректерге және тазаланған нәпістерге де әсер етеді» делінген. Басқаларына тиетін әсерін осы хадис шәрифтен түсіну керек.

«Бидғатшының, парақордың, біреудің ақысын жеген және күнә істеген адамның үйіне бару, оның бергенін жеу жаиз (рұқсат) ба?» деп сұрапсыз. Бармау және ештеңе жемеу жақсы болады. Тіпті тасаууф жолындағыларға бұдан сақтану қажет. Зәрулік болғанда жаиз болады. Харам екені мәлім болған нәрсені жеу харам.

Халал екені мәлім болған нәрсені жеу халал. Белгісіз болса, күмәнді болса, жемеген жақсы болады.

Сұрақ: Тасаууф бидғат па? Яһудилердің ойынан құрастырғаны ма?

Жауап: Аллаһу та'аланы тануға тырысу, ол үшін тасаууф жолын білетін және көрсететін жол сілтеуші іздеу және оған бағыну – Ислам дінінің әмірі. Аллаһу та'ала «Оған қауышу үшін арашы іздеңдер!» деген. Шәкірттің мүршидтен фәйз бен марифат алуы Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) заманынан осы заманға дейін жасалып келген және әр мұсылман білетін нәрсе. Айтпесе, тасаууф ғұламалары кейіннен шығарған нәрсе емес. Әр мүршид өзін жетілдірген кәміл ұстазға байланған. Осы байлану Расулуллаһқа (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) дейін созылған. Ахрария ғұламаларының байлану тізбегі Расулуллаһқа хазреті Әбу Бәкір (радиаллаһу та’ала  анһ) арқылы жеткен. Ал басқа жолдардың тізбегі хазреті Әли (радиаллаһу та’ала  анһ) арқылы жеткен. Бұған бидғат деп айтуға болады ма? Иә, мүршид, мүрид деген атаулар кейіннен шыққан. Бірақ сөздердің, атаулардың маңызы жоқ. Бұл атаулар болмаса да, мағыналары мен жүректің байлануы бар. (Уаһһаби кітабы да «сөздерге қаралмайды, мағыналарына қаралады» деп жазған.) Тасаууф жолдарының ортақ болған негізгі ісі – зікірдің қалай жасалатынын үйрету. Бұл болса дініміз әмір еткен амал. Дауыссыз зікір ету дауыстап зікір етуден құндырақ. Хадис шәрифте «Хафаза періштелері естімеген зікір хафаза естіген зікірден жетпіс есе құндырақ» делінген. Хадис шәрифте мақталған зікір жүрекпен және басқа латифалармен жасалатын зікір. Расулуллаһтың пайғамбар екендігі білдірілмей тұрып жүрекпен зікір жасағандығы құнды кітаптарда жазылған. Тасаууф білімдеріне бидғат деу және яһудилердің ойлап шығарғаны деп атау «Бұхари» хадис кітабын және «Хидая» фиқһ кітабын оқу бидғат деуге ұқсайды. Жүз алтыншы хаттың аудармасы осы жерде тәмәм болды.

Мұхаммед Масум Фаруқи (рахимә-һуллаһу та’ала) «Мәктубат» кітабында, екінші томның отыз алтыншы хатында айтады, «Хажәган» деп аталатын тасаууф жолының көшбасшысы – Абдулхалиқ Ғонждувани (рахимә-һуллаһу та’ала). Бұл жолдағы қайюмият жәзбәсі оған хазреті Әбу Бәкір Сыддықтан (радиаллаһу та’ала  анһ) келген. Ол өзі де бұл жәзбәге қолжеткізудің жолын көрсетті. Бұл жол «Вуқуф-и адеди» деп аталады да, «Зикр-и хафи»-ден тұрады. Бұл да хазреті Әбу Бәкірден келуде. Ал «Жәзбә-и майият» деп аталатын екінші жол Бахауддин Бұхариден (рахимә-һуллаһу та’ала ) басталған.

Заманының құтбы болған Алауддин Аттар (рахметуллаһи алейһ) бұл жәзбәнің пайда болу шарттарын белгiледi. Бұл шарттар «Тариқа-и Алаия» деп аталды. Ең жақын болған [аз уақытта қауыштыратын] жолдың Алаия екендігі айтылған.

[Убайдуллаһ Ахрар 895 [м.1490] жылы Самарқандта қайтыс болды.]

[Алауддин Аттардың шәкірті болған Убайдуллаһ Ахрар (рахимә-һуллаһу та’ала) ұстазының жолын жайғандықтан, «Ахрария» деп де аталды.]

Мұхаммед Масум (рахимә-һуллаһу та’ала) екінші томның жүз елу сегізінші хатында айтқанындай, бақыттың басы – екі нәрсеге қауышу. Біріншісі, батынның (яғни жүректің) жаратылғандарға берілуден құтылуы. Екіншісі, захирдың (яғни дененің) «Ахкам-и Исламия»-ны ұстанумен безенуі. Бұл екі ниғметке қауышу тасаууф адамдарының сұхбатында оңай нәсіп болады. Басқа жолмен қауышу қиын. Ислам дінін толық ұстана алу, ғибадаттарды оңай жасай алу және тыйым салынғандардан сақтана алу үшін нәпістің фәни болуы (өзін Жаратканга тапсыруы) керек. Нәпіс азғын, қарсы шығуышы және өз-өзін жақсы көруші болып жаратылған. Бұл жамандықтардан құтылмағанша Ислам дінінің ақиқаты пайда бола алмайды. Өзін тапсырудан, тәрбиеленуден бұрын адамда Ислам дінінің суреті, көрінісі бар. Нәпістің тәрбиеленуінен кейін Ислам дінінің ақиқаты пайда болады. Көрініс пен ақиқат арасындағы айырмашылық жер мен көк арасындағы айырмашылық сияқты. Көрініс әһлі Исламның көрінісіне, ал ақиқат әһлі Исламның ақиқатына қауышады. Ауамның (яғни сауатсыздардың) иманы «Иман-и мәжази» деп аталады. Бұл иман бұзылуы және жоқ болуы мүмкін. Хауастың (яғни ақиқат әһлінің) имандары зая болудан және бұзылудан қорғалған. «Ниса» сүресінің жүз отыз бесінші аятында: «Ей, иман келтіргендер! Аллаһқа және Оның пайғамбарына иман келтіріңдер!» деген бұйрық осы хақиқи иманды көрсетуде.

Мұхаммед Масум (рахимә-һуллаһу та’ала) үшінші томның он алтыншы мәктубында айтқанындай, сауатсыздардың «Барлық нәрсе ол. Аллаһ сөзі барлық нәрсенің атауы. Зәйд есімінің бір адамды көрсетуі сияқты. Алайда әр мүшенің жеке атаулары бар. Олай болса, Зәйд қайда? Ешбір жерде емес. Аллаһу та'ала да барлық болмыста көрінуде. Сондықтан барлық нәрсеге Аллаһ деп айтуға болады. Бұл болмыстар бір көрініс. Олардағы жоқ болу да бір көрініс. Ақиқатта жоқ болатын нәрсе жоқ» сияқты сөздері бір болмысқа сенуді емес, көп болмысты көрсетіп, тасаууф ғұламаларының хабарлағандарына сай емес. Бұл сөз Аллаһу та'аланы зат әлемінде көрсетуде. Бөлек бір болмыс емес деген сөз. Аллаһу та'аланың бар болуында және сипаттарының бар болуында махлұқтарына (жаратқандарына) мұқтаж екенін көрсетуде.

Күрделі заттардың болмысының элементтердің болмысына байланысты болуы сияқты. Бұл Аллаһу та'аланың бар екеніне сенбеу болып, күпірге жатады. Аллаһу та'аланың болмысы заттар мен мағына әлемдерінің болмысынан бөлек екеніне сену керек. Яғни уәжіп пен мүмкіндер бөлек-бөлек болмыстар. Екі заттан құралған барлық нәрседе, қасқасы екілік бар жерде, айрылық болады. «Әлем [яғни Аллаһу та'аладан басқа барлық нәрсе] ақиқатта бар болғанда еді, ол кезде екілік болар еді. Әлемнің бар болуы көріністе» деп айтылса, бұған жауап ретінде «Шынайы мәужуд (болмыс) мәухум (қиялда) болған көріністе біріге алмайды» дейміз. Яғни барлық нәрсені Ол деуге болмайды. Бұл сөзбен «Ештеңе жоқ. Тек қана Ол бар» деуді көздеген болса, онда дұрыс болады. Бірақ ақиқат ретінде емес, ауыспалы мағынада айтылған болады. Бұл Зәйдтің айнадағы [және теледидардағы] бейнесін көрген адамның Зәйдті көрдім дегеніне ұқсайды. Салыстырмалы түрде айтпай, ақиқат ретінде айту арыстанға есек дегенге ұқсайды. [Радиодан, микрофоннан шыққан дыбысқа бұл сөйлеп жатқан адамның дауысы деп айту да осы сияқты қатеге жатады.] Арыстан басқа, есек басқа. Сөзбен екеуін бір мағынада жазу мүмкін емес. Тасаууф ғұламаларынан «Уахдәти вужуд» туралы айтқандары «Шынайы болмыс махлұқтарда (жаратылыстарда) бар. Одан бөлек бар емес» деген жоқ, «Ол махлұқ, Оның көрінісі» деді. Мухиддин Араби және оның ерушілері (рахимә-һумуллаһу та’ала) осы мағынада «Һәмә-уст», яғни «Барлық нәрсе – Ол» деді.

[Алауддин Аттар Мұхаммед 802 [м.1400] жылы Бұхарада қайтыс болды.]

«Әлем осылай келген, осылай жалғасады» деген сөз әлемнің мәңгі екенін көрсетеді. Бұлай сену күпір саналады. Әлемнің бір күн келіп жоқ болатынын жоққа шығару деген сөз. Құран кәрім барлық нәрсенің жоқ болатынын ашық түрде айтқан. Адамдардың жоқ болатынына және қайтадан бар болатынына сенеміз дейтіндердің арасында кейбір адамдар «Адам топырақтан пайда болған. Өлген кезде шіріп, қайтадан топырақ [су мен газ] күйіне айналады. Осы заттардан өсімдіктер және өсімдіктерден жануарлар пайда болуда, оларды адамдар жеп, ет пен сүйек және мәни күйін алуда, осылайша басқа адамдар пайда болуда. Қияметтің келуі адамдардың қайтадан жаратылуы осылай болады» дейді. [Бұл жердегі заттардың алмасуы әлбетте дұрыс. Аллаһу та'аланың әдеті осындай. Бірақ] адамдардың қайтадан жаратылуы осылай болады деп айту Хашрды (қайта тірілуді), Нәшрді (таралуды) және қияметті жоққа шығару болып саналады. Қиямет күнінің келуі және өлілердің қабірлерінен тұратындығы, бүкіл жандылардың бір алаңда жиналатындығы, періштелер жазған кітаптар көрсетілетіндігі, кәпірлердің тозаққа түсетіндігі және мәңгі азапта қалатындығы Құран кәрімде және хадис шәрифтерде айтылған.

[Мухиддин Араби 638 [м.1240] жылы Шамда қайтыс болды.]

«Бәріміз білетін мына намаз қара халыққа бұйрылған. Пәктенген, жоғары дәрежелі адамдардың ғибадаттары [намаздары] – зікір мен тәфәккурдан тұрады. Адамдардың барлық бөлшектері және барлық заттар әр сәтте зікір, ғибадат етуде. Адам мұны өзі аңғармаса да сондай. Ислам діні ақылы аз болғандарға жіберілген. Осылайша бүлік шығаруының алды алынған» сияқты сандырақтар сауатсыздардың және ақылы аз болған мазһабсыздардың сөздері. Пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) намазды діннің тірегі деп айтты. «Намаз оқыған адам дін ғимаратын көтерді. Намаз оқымайтын адам дінін қиратты. Намаз – мүминнің миғражы» деді. Рахаттығын, бақыттылығын намаздың ішінде деп білді. Намаздағы Жаратқанға жақындық басқа нәрселерде жоқ. Хадис шәрифте «Аллаһ пен құл арасындағы перделер тек намазда ғана алынады» делінген. Барлық кәмілдік «Ислам дінін», яғни «Ахкам-и исламия»-ны (Ислам үкімдерін) ұстану арқылы пайда болады. Бұл үкімдерден, яғни әмір мен тыйымдардан айрылған адам адасады. Бақытқа қауыша алмайды. Құран кәрім мен хадис шәрифтер осы үкімдерге бағынуды әмір етеді. Дұрыс жол – Құран кәрім мен хадис шәрифтер көрсеткен жол. Басқа жолдар – шайтандардың жолдары. Абдуллаһ ибн Мәсуд айтқан, Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) бір түзу сызық сызды да, «Бұл адамды Аллаһтың разылығына қауыштыратын жалғыз жол» деді. Кейін сызықтың оң және сол жақтарына [балықтың қылшықтары сияқты] сызықтар сызып, «Ал бұлар шайтандардың жолдары. Әрқайсысындағы шайтан өзіне шақырады» деді және «Мына дұрыс болғаны – менің жолым. Осы жолға келіңдер!» деген аяти кариманы оқыды.

Пайғамбарлардың (алейһимуссалам) бірауыздан айтқандарын және бізге Ислам ғалымдары жеткізген ілімдері кейіннен келген әркімнің сандырақ пікірлері арқылы жойылмайды, жоюға да болмайды.

Он төртінші ғасырдың мүжәддиді (жаңартушысы), захир (сыртқы) және батын (ішкі) білімдерінің қазынасы – сәйид Абдулхаким Арвасидің (рахметуллаһи алейһ) «Әр-риядут-тасаууфия» кітабы тасаууфтың түсіндірмесін, тарихын, мәнін және терминдік мағынасын өте қысқа да нұсқа етіп жазған. Кітап түрік тілінде 1341 [м.1923] жылы Стамбұлда Харбия мектебінің баспаханасында басылған. Осы кітаптың кіріспесінде былай жазылған:

Пайғамбарымыздың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) сұхбатына қатысудан да абыройлы, құнды үстемдік болмағандықтан, бұл құрметке қауышқандарға «Сахаба» делінді. Олардан кейін келгендерге, оларға бағынышты болғандықтан «Табиин», ал олардан кейін келгендерге «Әтба-и табиин» делінді. Одан кейін діни істерде жоғарылағандар «Зуһһад» және «Уббад» деп аталды.

Олардан кейін бидғаттар көбейіп, әр ағым (топ) өз көсемдерін Заһид және Абид деп санады. Әһли сүннет деп аталатын Асхаби кирам жолындағы дұрыс жолдан болып, жүректерін ғапілдіктен қорғаған және нәпістерін Аллаһқа бағынуға қауыштырғандардың осы жағдайлары «Тасаууф» және оларға «Суфи» деген атау берілді. Бұл атаулар хижреттің екінші ғасырының соңында естіле бастады. Ең алғаш суфи (сопы) аталған – Әбу Хашим Софи (рахимә-һуллаһу та’ала). Ол Куфа қаласынан болып, Шамда шәкірт жетілдіретін. Суфиян Сәуридің (рахимә-һуллаһу та’ала) ұстазы еді. [Суфиян Сәури (рахметуллаһи алейһ) 161 [м.778] жылы Басрада, Әбу Хашим Софи 115 жылы қайтыс болған. Суфиян айтқан: «Егер Әбу Хашим Софи болмағанда, Раббани ақиқаттарды білмес едім. Оны көрмей тұрып тасаууфтың не екенін білмейтінмін.» Тасаууф медресесі ең алғаш Әбу Хашимға Рәмләһ қаласында соғылған. «Тауларды инемен ойып шаңға айналдыру жүректегі тәкәппарлықты шығарудан оңайрақ» деген сөз оныңкі. «Пайдасыз білімнен Аллаһқа сиынамын» сөзін көп айтатын.]

[Абдулхаким Арваси 1362 [м.1943] жылы Анкарада қайтыс болды.]

Тасаууфшылар басқа дін адамдарында болмаған бір біліммен абыройланған. Харис бин Әсәд Мухасиби (рахимә-һуллаһу та’ала) 241 [м.855] жылы Басрада қайтыс болды. «Китаб-ур-риая»-да уәра мен тақуа туралы кең мәлімет берді. Имам Абдулкәрим Құшайри (рахимә-һуллаһу та’ала) 376 жылы [м.987] жылы Нишапурда қайтыс болды. Мәшһүр рисаласында (кітабында) және Шихабуддин Омар Сухрауарди (рахимә-һуллаһу та’ала 632 [м.1234] жылы қайтыс болды) «Ауариф-ул-мәариф» кітабында тариқат әдептерін және уәждтерін, жағдайларын жазған. Имам Мұхаммед Ғазали (рахметуллаһи алейһ) «Ихия» кітабында осы екі бөлек білімдерді бірге ұзағынан баяндаған.

Көрініп тұрғанындай, тасаууфтың бастамасы нубувват пен рисалаттан  (пайғамбарлықтан) басталған. Тасаууф білімдері сәмауи діндердің ақиқаттарын түсіну арқылы пайда болған. Тасаууфтың бір бөлігі болған «Уахдәти вужуд» марифаттарын буддисттер мен яһудилердің өз ақылдары және риязат (шілдеге отыру) арқылы түсінген «Уахдәт»-пен шатастырмау керек. Біріншісі, зауықпен аңғарылатын марифаттар, екіншісі, ақылмен пайда болған қиялдар. Бұл зауықты татып көрмеген ғапілдер екеуін бір деп санайды.

[Аллаһу та'ала «Әззарият» сүресінде «Жынды және адамдарды ғибадат етсін деп жараттым» деген. Ғибадат ету қурб және марифат пайда қылады. Демек, адамдардың әулие (рахимә-һумуллаһу та’ала) болуы әмір етілуде. Бұл нәрсе парыздарды, нәпілдерді бірге орындау және бидғатшылардан аулақ болу арқылы іске асады. Тасаууф жолында атқарылған міндеттер – нәпіл ғибадаттар. Парыздардың қабыл етілуінің шарты болған ықыласқа осы міндеттер арқылы қол жеткізіледі. Уаһһабилердің «Тасаууф яһудилерден және көне гректерден алынған» сөзінің барып тұрған өтірік және жала екендігі жоғарыдағы мәліметтерден өте жақсы аңғарылуда.

Аллаһу та'аланың разылығына, сүйіспеншілігіне қауышу үшін парыздарды, сүннеттерді және нәпіл ғибадаттарды орындау керек. Бұлар шарттарын, муфсидтерін біліп және ықыласпен жасалады. Парыздардың біріншісі, Әһли сүннет сеніміне сай сену, екіншісі, харамдардан және харам напақадан сақтану. «Ықылас» – жүректі масиуадан тазалау, яғни барлық нәрсені тек Аллаһ үшін жасау деген сөз. Бұл мүршид-и кәмілдің сұхбатына қатысу арқылы аз уақытта пайда болады. Мүршид табылмаса, бір мүршидке рабыта жасау немесе көп зікір жасау арқылы да пайда болады. Мүршид-и кәміл – айна немесе көзілдірік сияқты. Кімде-кім көңіл көзімен бір мүршидтің жүрегіне қараса, ол жерде Расулуллаһтың мүбәрәк жүрегін көреді. Ол – Расулуллаһтың мұрагері. Оған рабыта жасалғанда Расулуллаһқа жасалған болады. Оның мүбәрәк жүрегіне мүршидтерінің жүректері арқылы Расулуллаһтың жүрегінен келген нұрлар оның жүрегіне де ағады. Жүрек тазаланып, ықылас пайда болады.]