Нәби және Мүрсәл [Расул] сөздерінің мағыналары және осыған қатысты нәрселердің түсініктемесі туралы.

Расул – Аллаһу та'ала тарапынан уахи жолымен жаңа дін жіберілген пайғамбар. Осы дін арқылы Аллаһу та'алаға қалай ғибадат ету керектігін үйрететін, әр ғасырда келетін пайғамбарға «Нәби» делінеді. Пайғамбарлығын жариялағаннан кейін иман келтірмегендермен күресу бұйырылған пайғамбарлар «Улул азм» деп аталады. Адам, Нұх, Ибраһим, Мұса, Иса және Мұхаммед Мұстафа (алейһиссалату уәссәләм) улул азм пайғамбарлар саналады. Расында, пайғамбарымызға (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) пайғамбарлығы білдірілген алғашқы уақыттары «Сенің міндетін тек қана әмірлерді баршаға жеткізу!» делінген еді. Кейінірек [«Кәһф» сүресінің 29-шы аятында] «Ей, Расулым! Оларға айт, Құран кәрім – Раббыларыңнан келген хақ. Бұдан кейін қалағандар иман келтірсін, қалағандар кәпір болсын! Өйткені, біз залымдарға сондай өрт дайындадық, сол оттан құралған қалың қабырғалар оларды қоршап алды» делінген. Алайда, соңғы жылдары дінге шақыру кейіпі өзгерді. Сөйтіп Аллаһу та'ала [«Тәубе» сүресінің 36-шы аятында] «...Олардың барлығымен соғысыңдар!..» және [«Бақара» сүресінің 191-ші аятында] «Ол кәпірлерді қайдан көрсеңдер де өлтіріңдер!» деді.

Мұғжиза – пайғамбар екендігін жариялаған пайғамбарда ешкім қарсы келе алмайтын Аллаһу та'аланың әдетінен тыс және Аллаһу та'аланың құдіретімен орын алған табиғат заңдылығынан тыс құбылыстар. Әулиелердің кереметтері және кәпірлердің истидраждары мұғжиза сипатының тысында. Өйткені, әулиелер өздерін пайғамбар ретінде көрсетпейді. Адасушылардан өзін пайғамбармын деп танытқандар кездескенімен, Аллаһу та'аланың әдеті бойынша, олар таңғажайып құбылыс жасағысы келген кезде бұл құбылыстар оларда пайда болмады. Пайда болса да, оларға қарсы шығатындар және сөздерінің терісін айтатындар бар болған. Бұл олардың сөздерінің негізсіз екендігін көрсетеді.

Нәбилер және Расулдардан кейбірлері кейбірлерінен үстемірек болады. Аллаһу та'ала Құран кәрімде «Бақара» сүресінің 253-ші аятында «Бұл пайғамбарлардың бір тобын оларға берген ерекшеліктерімізбен басқаларынан үстем қылдық...» деген. Сүләми «Хақаиқ» кітабында былай деп жазды: Сәһл (рахимәһуллаһ) айтқан, пайғамбарлардың кейбірлерінің кейбірлерінен үстем болуы марифет (Аллаһты тану) және таат (ізгі амал) тұрғысынан. Жүнәйд Бағдади (рахимәһуллаһ) тәмйиз (хақты ажырату) және сырды сақтау тұрғысынан деді. Кейбір ғалымдар жомарттық және көркем мінез тұрғысынан, ал кейбірлері жұмсақтық пен өзіне тән ерекшелігінен деген. Бірақ, пайғамбарлар туралы «мына тұрғыдан қасиетті» деп нақтылап шектеп айтуға болмайды. [Аманатты сақтау, сыдқ (адалдық), тәблиғ (дінге шақыру), әділеттік, исмет (күнә істемеу), фәтанат (зеректік), әмнул азл (пайғамбарлықтан босатылмау) сипаттарының барлық пайғамбарларда бар екендігіне сену керек.] Өйткені, Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) былай деген: «Пайғамбарларды бір-бірінен ажыратып отырмаңдар!» Алайда, біз пайғамбарымыздың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) үстемірек екендігін білеміз. Себебі, Оның басқа пайғамбарлардан үстем екендігі насспен, яғни аяти карималар және хадис шәрифтер арқылы бекітілген. Хадис шәрифте былай хабар берілген: «Мен Адам ұлдарының сәйидімін, мақтанғаным емес!», «Мен бұрын және кейін келгендердің ең қадірлісімін, мақтанып жатқан жоқпын!» Хазреті Мұхаммед (алейһи минәссалауати әфдалуһа уә минаттахияту әкмәлуһа) хатәмун нәбиин [соңғы пайғамбар ретінде] және сәйидил мурсәлин [барлық пайғамбарлардың ең үстемі ретінде] әлемдерге қамқорлық және қиямет күнінің шапағатшысы етіп жіберілген. Бұл ерекшелік аяти каримамен бекітілген. Аллаһу та'ала [«Ахзаб» сүресінің 40-шы аятында] «Мұхаммед араларыңдағы еркектердің ешқайсысының әкесі емес. Бірақ, ол Аллаһтың расулы және пайғамбарлардың соңғысы» және [«Әнбия» сүресінің 107-ші аятында] «Ей, Расулым! Сені тек қана әлемдерге қамқорлық ретінде жібердік!» делінген. [«Мәктубат аудармасы» кітабының 44-ші хатын оқыңыз!]

Мұхаммед алейһиссалам күллі адамзатқа және жындарға пайғамбар болып жіберілді. Оның діні келуімен басқа барлық діндердің үкімі жойылды. Оған Құран кәрім түскенде басқа сәмауи кітаптардың да үкімдері жойылды. [Бұл кітаптар одан бұрын адамдар тарапынан өзгертіліп, бұзылған еді. Қазіргі таңда түп нұсқа Турат пен Інжіл жоқ. Бар болса да күші жойылғандықтан мақбұл емес.] Оның жіберілуімен пайғамбарлық тоқтады. Одан кейін пайғамбар келмейді. Оның дінге шақыруынан өзге барлық шақырулар мәрдуд, яғни қабыл болмайды. Өйткені, Ислам діні Ол пайғамбар келуімен және Онің тірі кезінде кемелге жеткізлген. Бұл жайлы [«Маида» сүресінің 3-ші аятында] «Бүгін сендердің діндеріңді кемелдендірдім» делінген.

«Көркем мінезді толықтыру үшін жіберілдім» деген хадис шәриф те осыны көрсетіп тұрған айқын дәлел. Олай болса, кемелге жеткен істің үстіне тағы сөз сөйлеу нұқсандық болмақ. Күмәнсіз кімде-кім Оған бағынудан бастартса және Оның дінінің үкімдерін өзіне қажетті деп санамай, мән бермейтін болса, шайтанның досы және Рахманның дұшпанына айналады. Ондай адам зындық (сырты мұсылман, іші кәпір) және мүлхид (діннен шыққан) саналады. Аллаһу та'ала оларды қор қылсын! Ондай адамдарда таңғажайып құбылыстар байқалса, олар керемет емес. Ондай адамдарда пайда болатын таңғажайып жағдайлар мәкр [айла] және истидраж [тұзақ] деп аталады. Бір нәрсені жақсылап біліп алу керек: Аллаһу та'ала егер бір құлының бүкіл тілектерін орындап, қалағанының бәрін беріп жатса, бұл берілгендер тіпті таңғажайып құбылыстар болса да, ол құлдың Аллаһу та'ала алдында сүйікті құл екендігін көрсетпейді. Бұлар кейбір құлдарына сый мен жақсылық ретінде берілсе, кейбірлеріне истидраж, яғни Құдайдың тұзағы ретінде беріледі. Аллаһу та'ала [«Араф» сүресінің 182-ші аятында] «...Оларды дәреже-дәреже төмен түсіреміз. Олар оны сезбейді» деген.

[«Саадати Әбәдия» кітабының 747-ші бетінде былай жазылған:

Сәйид Абдулхаким бин Мұстафа (рахметуллаһи алейһ) бір хатында былай деген:

Уаридат-и илаһияның  [Құдайдың бүкіл істері] барлығы Аллаһу та'аланың әдетінің шеңбері ішінде пайда болуда. Яғни Аллаһу та'ала барлық нәрсені белгілі бір себепке байлап жаратуда. Бұл себептерге іс атқара алатындай әсер, күш берген. Бұл күштерге табиғат күштері, физика, химия және биология заңдылықтары дейміз. Іс атқаруымыз, бір нәрсеге қолжеткізуіміз үшін сол істің себептеріне жүгінуіміз қажет. Мысалы, бидай пайда болуы үшін топырақты жұмсарту, дән егу, егінді жинау қажет. Адамдардың бүкіл іс-әрекеттері Аллаһу та'аланың осы әдетінің аясында пайда болады. Аллаһу та'ала сүйікті адамдарына жақсылық, сый-сияпат болсын деп, ал азғын дұшпандарын алдау үшін оларға «Таңғажайып құбылыс» ретінде, яғни өз әдетін бұзып, себепсіз нәрселер жаратып береді. [Әр адамда нәпіс бар. Нәпіс – Аллаһтың дұшпаны болып, үнемі жамандық істегісі келеді, Исламды ұстанғысы келмейді. Ислам дініне бағынған адамдардың нәпістері тазарып, дұшпандықтары қалмайды. Ал аштық шеккен, басынан қиыншылық өткізген кәпірлердің нәпістері әлсірейді. Жамандық жасай алмай қалады. Сондықтан, әулиелерде және діні жоқ монахтарда таңғажайып құбылыстар көрінеді.]

1) Пайғамбарлардан (алейһимуссалам), Олар пәк болғандықтан, Аллаһтың әдетінен тыс және құдіреті ішінде ақыл алмайтын құбылыстар пайда болады. Ол «Мұғжиза» деп аталады. Әр бір пайғамбардың (салауатуллаһи та'ала алейһим әжмаин) мұғжиза көрсетуі қажет.

2) Әр пайғамбардың (алейһимуссалам) үмбетінің әулиелерінде нәпістерінің жамандықтары қалмағандықтан, әдет тысында пайда болатын нәрселерге «Керемет» делінеді. Ибн Абидин кітабында мүртәдтер жайлы баяндағанда былай дейді: [«Мутәзилә» және «Уаһһаби» секталары кереметке сенбеді. Имам-ул харамәйн және Имам Омар Нәсәфи және көптеген ғұламалар (рахметуллаһи алейһим әжмаин) кереметтің хақ екендігін дәлелдеген.] Әулиелердің керемет көрсетуі қажет емес. Олар өздері де керемет көрсетуді қаламайды. Аллаһу та'аладан ұялады.

3) Үмбет арасында әулие болмағандарда пайда болатын әдет тысындағы құбылыстар «Фәрасат» (Парасат) деп аталады.

4) Фасықтарда (күнәхарларда), күнәсі көп болғандарда пайда болса, «Истидраж» деп аталады. Бұл дәреже-дәреже қадірін, абыройын, иманын түсіру деген сөз.

5) Кәпірлерден пайда болғандар «Сиқыр», яғни «магия» деп аталады.]

Истидраждың мағынасы: Аллаһу та'аланың адамға қалағандарын дүниеде беруі, бұл ол адамның шектен шығуына, қырсықтығы, надандығы және күнәсы артып, бұзылуына, әр уақытта, бәлкім әр сәтте Аллаһу та'аланың дәргейінен алыстап, қамқорлығынан мақұрым қалуына себеп болуы.

Истидраждың түрлері:

1) Мәкір: Аллаһу та'ала [«Араф» сүресінің 99-шы аятында]: «...Зиянға ұшыраған адамдардан өзгесі Аллаһтың уақыт бергеніне сенімді бола алмайды» және [«Нәмл» сүресінің 50-ші аятында]: «Олар сондай қулық жасады. Біз де олардың хабарынсыз қулықтарының жазасын бердік!» деді. Мәкір – біреуді алдау, қулық жасау деген сөз.

2) Кәйд: Аллаһу та'ала [«Араф» сүресінің 183-ші аятында]: «...Сыйлық болып көрінетін опат қылуым және құлдыратуым өте ауыр болмақ!» деді. Бұл мәкір мағынасына жақын.

3) Хыда’: Аллаһу та'ала [«Ниса» сүресінің 142-ші аятында]: «Мұнафықтар Аллаһқа айла жасадық деп ойлайды. Аллаһ олардың айлаларын өздерінің басына салады» және [Бақара» сүресінің 9-шы аятында]: «Олар Аллаһты және мұсылмандарды алдадық деп ойлайды. Алайда олар тек өздерін ғана алдады. Және мұны өздері білмейді» деді. Хыда’ – біреуге күтпеген жерінен зиян тигізу деген сөз.

4) Имла: Аллаһу та'ала [«Али Имран» сүресінің 178-ші аятында]: «Сенбейтіндер, оларға өмір мен уақыт беруімізді өздеріне берілген жақсылық деп ойлаушы болмасын. Біз оларға тек қана күнәлары артсын деп еркіндік бердік» деді. Бұл аяти каримада «нүмли» сөзі «уақыт бердік» дегенді білдіреді.

5) Иһлак: Аллаһу та'ала [«Әнам» сүресінің 44-ші аятында]: «...Соңында оларға берілген рахаттық пен еркіндіктен енді мәз-мейрам болған кездерінде оларды кенеттен бұып алдық» және [«Қасас» сүресінің 39-шы және 40-шы аяттарында Перғауын туралы]: «Ол Перғауын мен әскерлері жер бетінде (Мысырда) хақылары болмаса да тәккәппарланды. Әрі біздің алдымызға қайтып келмейтіндерін ойлады. Біз Перғауынды да, әскерлерін ұстап алып, теңізге тастап жібердік...» деді. Иһлак – көп рет ниғмет ретінде берілген нәрсені соңында азап күйінде жіберіп алдау деген сөз.

Олай болса, бұл аяти каримадан көзделген нәрселерге қолжеткізу бақытқа кенелуге, жетіктік пен қайырға дәлел болмайтындығы аңғарылды.

Керемет пен истидраж арасында айырмашылық мынадай: Керемет иесі, болмысы дене болмаған және құрамы асыл болған кереметпен айналыспайды және онымен мақтанбайды. Керісінше бойынан керемет шықса, бұл жағдайдың истидраж болу уайымымен Аллаһу та'аладан одан сайын қорқа түседі. Оның ашуынан сақтануы одан сайын артады. Яки бұл амалдардың дүниеде жазасы болуы мүмкін деп ойлайды. Бірақ истидраж иесі бұл жағдайды жақсы халдер, жақсы амалдар және сол амалдардың нәтижелері деп ойлайды. Бұлар мәкір, алдау және адастыру емес деуі мүмкін. Өз бойында кемелдік пен үстемдік бар деген қиялмен адамдарға жоғарыдан қарайды. Өзін Аллаһтың азабынан сақпын деп ойлайды. Соңының жаман болуынан қорықпайды. Осы себептен кемел және ұлы ғұламалар «Аллаһу та'аладан алыстағандардың, яғни адасқандардың көбісі керемет көрсету дәрежесінде жермен бір болған» деді.

Күмәнсіз кереметтердің және таңғажайып халдердің пайда болуынан және әртүрлі бәле-жаладан сақтанып қорқып жүргендер, масиуаға көңіл бөлмегендер мәкірге түспейді және Аллаһу та'аладан алыстамайды. Олар – яқин иелері және әлемдердің Раббысының сүйіктілері. Сахих нақылдарда келгені бойынша, Бәлам бин Баура, Бәрсиса және осылар сияқты адамдар кезінде көп ғибадат және ауыр риязат жасау арқылы әртүрлі таңғажайып құбылыстар, кәшф пен керемет иесі болған еді. Алайда бұл жағдайлардың шығуына мақтанып, тәкәппарланды. Осы себептен Аллаһтың мәкіріне ұшырады. Ақыр аяғында ит пен доңыздың дәрежесіне түсіп кетті. [Имам Раббани Ахмед Фаруқи Сәрһәнди (разметуллаһи алейһ) «Мәктубат» кітабының 2-ші томының 92-ші хатында таңғажайып жағдайларды, кереметтерді және әулие болу үшін бұларға қажеттіліктің жоқ екендігін, керемет пен истидраж иелерін қалай ажырату керектігін жазған. Бұл хаттың аудармасы «Саадати Әбәдия» кітабының 749-шы бетінде бар].

Риуаят етілуі бойынша, Перғауын бір замандары Ніл өзенінің қасына келген еді. Ол жүрген кезде Ніл ағып, тоқтаған кезде ағысы да тоқтайтын. Күмәнсіз осы секілді жағдайлар керемет емес. Бұл мәкри илаһи [Аллаһтың айласы]. Бұл иесінің құрдымға кетуіне, Аллаһтан тым алыстауына және мақұрым қалуына себеп болады. [«Бақара» сүресінің 26-шы аяти каримасында]: «...Көбін адастырып, қайтадан сол арқылы көбін хиядатқа түсіреді...» делінген.

Хазреті Иса (салауатуллаһи алә нәбийина уә алейһим) ақыр заманда қияметке жақын аспаннан түсіп, біздің пайғамбарымыздың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) дінімен, яғни ислам дінімен амал етеді. Крестті сындырып, ішкілік пен доңыз етіне тыйым салады. Біздің пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) алеми шаһадатта [материалдық әлемде] бүкіл пайғамбарлардан кейін болғанымен, алеми әруахта [рұхтар әлемінде] олардың алғашқысы, біріншісі. Расында Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) «Адам алейһиссалам су мен топырақ арасында жатқанда мен пайғамбар едім!» деген. Арабша өлең шумағының аудармасы:

Көріністе қаншалықты Адамның ұлы болсам да,

Мен үшін онда әке екенімді көрсететін мағына бар.

Бұл хадис шәрифтің мағынасы мынадай: Аллаһу та'аланың болмысынан басқа ештеңе болмаған шексіз әуелдерде алдымен өз қасиетті болмысына арашысыз жасаған алғашқы көрінісінде барлық нәрсенің негізі алдымен Аллаһу та'аланың затында еді. Бұл дәргейде болмыстардың ақиқаттары Аллаһу та'аланың болмысынан бөлек болмағанындай, бір-бірінен өзгеше де емес еді. Бұл дәргейді «Тәайюни әууәл»  [Болмыстардың негізі] немесе «Хақиқати Мухаммади» деп атайды. Басқа болмыстардың ақиқаттары ол ақиқаттың бөлімдері және түсіндірмелері. Олардың бейнесімен орын алған көріністер ғайып әлемінде сол ақиқаттың бейнесіндегі көріністен тараған. Ол ақиқаттың болмыс бейнесі алдымен рухтар дәрежесінде материясыз асыл зат болып, оны Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) кейде «ақыл», кейде «қалам», кейде «рух» немесе «нұр» деп атаған. Хадис шәрифтерде: «Аллаһу та'ала әуелі ақылды жаратты», «Аллаһу та'ала әуелі қаламды жаратты», «Аллаһу та'ала бәрінен бұрын менің рухымды немесе нұрымды жаратты» делінген. Хадистердің әртүрлі айтылуы болмыстардың өзгешелігіне байланысты. Өйткені алғашқы асыл зат болу дәрежесі бір нәрсенің басқасына қатысты бола алмайды. Басқа ақиқаттардың болмыстық бейнесі сол ақиқаттың болмыстық бейнесіне байланысты. Бұл дәреже-дәреже төменге жайылған. Денелік бейнеде адамзаттың алғашқысы Адам алейһиссалам. Оның бойында адами дене соңына жетіп тоқтады. Адамзаттың ақиқаты – біріншіден қалам дәрежесіндегі әуелгі ақыл еді. Ол материяға енді. Екіншіден, ләухи махфуз дәрежесіндегі нәфси күлли болып, көрініс табады. Үшіншіден, Арштағы мекені шектелген және әр-Рахман есімі қамтыған зат еді. Төртіншіден, күрси мәртебесіндегі әр-Рахим есімін қамтыған зат. Бесіншіден, жетінші көктегі Қоңырқай (Сатурн) аспаны болып, оны әр-Раб есімі қамтыған. Алтыншыдан, алтыншы көктегі Есекқырған (Юпитер) аспаны болып, ол әл-Алим есіміне қауышқан. Адамзаттың ақиқаты, жетіншіден, бесінші көктегі Қызыл жұлдыз (Марс) аспаны болып, онда әл-Қаһһар есімі көрініс тапқан. Сегізіншіден, төртінші көктегі күн жұлдызының аспаны болып, оған әл-Мұхий есімі шағылысқан. Тоғызыншыдан, үшінші көктегі Шолпан (Венера) аспаны болып, ол әл-Мусаууәр есіміне айна болған. Оныншыдан, екінші көктегі Меркурий аспаны және ол әл-Бари есімінің сыры. Одан кейін бірінші көктегі ай жұлдызының аспаны болып, әл-Халиқ есіміне майдан болған. Одан кейінгі болмыстар әлемінде және үш туындыдан әкенің ұрығына барғанда, денелер келіп тағайындалып, ажыратылады. Бұл дәрежелерді «Мәртебе-и истида» деп атайды. Яғни бұл «Мәртебе-и уәдиат» [пайда болу кезеңі] дегені. Әке ұрығынан ана құрсағына өтіп, тұрақтайды. Бұл мәртебені «Мәртебе-и истиқрар» [тұрақтау кезеңі] деп атайды. Аллаһу та'ала [«Әнам» сүресінің 98-ші аятында]: «Сендерді жалғыз бір ғана нәпістен жаратқан Ол» делінген. Ол нәпіс – бүкіл нәпістер. Олар жайлы ана құрсағына орнығу, ата [әке] ұрығында және басқа да аталған мәртебелерде тұрақтау кезеңдері белгіленген.

Адам және басқа пайғамбарлар (алейһимуссалам) алеми шаһадатта [дүниеде] дене кейіпін алып келмегенше пайғамбарлық сипатпен сипатталмайды. Бірақ біздің пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) ондай емес. Оның мүбәрәк рухы жаратылғанда пайғамбар екендігі сүйіншіленді. «Адам (алейһиссалам) су мен топырақ арасында тұрғанда мен пайғамбар едім» деген хадис шәриф осының ишарасы. Барлық пайғамбарлардың діндердінде бұйырылған үкімдер Мұхаммед алейһиссаламның дінінен алынған. Ақиқатында басқа нәбилер мен расулдар – Оның дінінің үкімдерін тарату үшін жіберілген өкілдер. Дәл сол секілді әмир-ул мүминин Әли (радиаллаһу анһ) және Муаз бин Жәбәл (радиаллаһу анһ) Расулуллаһқа (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) өкіл ретінде дінді жаю үшін Йемен аймағына барған болатын. Ақиқатында барлық пайғамбарлардың діндері – Оның діні, наибтері [өкілдері] арқылы барша жаратылғанға жеткен. Мұхаммед алейһиссаламның мүбәрәк денесінің жаратылуы арқылы осы дін пайда болды. Аллаһу та'аланың хикметімен бүкіл діндердің үкімі жойылып, басқа дін арқылы басқа үкімдер тарады. Өйткені, адамдардың қабілеті мен алғырлығының әртүрлі болуы діндердің де әртүрлі болуын қажет етеді. Маман дәрігер де науқаста ауру тапса, соған қарай дәрі белгілейді. Кейіннен ол науқаста жөтел басталса, жөтелге қарсы дәрі береді. Яғни кісінің ауруына байланысты дәрі-дәрмек береді. Науқастың ауруы өзгерген сайын емі де өзгере береді. Жүректері (көңілдері) ауру адамдарға пайғамбарлардан асқан қамқор маман дәрігер жоқ. Аллаһу та'ала олар туралы [«Бақара» сүресінің 10-шы аятында]: «Олардың жүректерінде екіжүзділік және көре алмаушылық ауруы бар...» деді. [«Ахзаб» сүресінің 6-шы аятында]: «Пайғамбарлар мүминдерге (барлық тұрғыда) өз болмыстарынан абзал...» деді. Пайғамбар алейһиссалам ауруларға қарай емін, шарасын белгілейді. Соны ұстанғандар сау-саламаттыққа және бақытқа кенеледі.

«Фасл-ул хитаб» кітабында былай жазылған: «Әр заманда жіберілген пайғамбарға сол дәуір адамдарының қабілеттерін қамтитын қабілет берілген. Пайғамбардың бұл қабілеті сол заманға сай белгіленген қабілетке және мінез-құлыққа сай. Түрлі заманда жіберілген пайғамбарлар өз замандарында өмір сүретін адамдардың қабілеттеріне және түсініктеріне сай жіберіледі. Сондықтан әр заманда келген адамдардың қабілеттері өзгеше болуына байланысты діндері де өзгеше болды. Бұл өзгешелік діндерінің негізінің бір дін болуына кедергі болмайды. Өйткені күннің сәулесінің әртүрлі жерлерде әртүрлі көрінуі ол сәулелердің бәрінің бір күннен тарағанына кедергі емес».

Пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) пайғамбарлығы білдірілген кезде Оның қабілеті барлық пайғамбарлардың қабілетінен кемел, үстем болып, бүкіл апаттардан сақталды. Күмәнсіз Оның үмбетінің қабілеті де басқа үмбеттермен салыстырғанда жоғары болды. Шын мәнінде бүкіл пайғамбарлардың діндері шығуына және дәуіріне қарай сырати мүстақими Мухаммадиде [пайғамбарымыздың тура жолында] және дини мардия-и Махмудә-и Ахмедиде [пайғамбарымыздың хақ дінінде] жинақталып қосылды. Аллаһу та'ала [«Али Имран» сүресінің 85-ші аятында]: «Мұхаммед алейһиссалам алып келген ислам дінінен басқа дінді қалағандардың діндерін Аллаһу та'ала ұнатпайды және қабыл етпейді. Ислам дінінен теріс бұрылған адам ахиретте зиянға ұшырап, тозаққа түседі!» деді. Сырати мүстақим [хақ жол] деп аталатын тәуһид  [бір құдайға сену] жолында бүкіл әнбия (пайғамбарлар) және асфия (тақуалар) бірлесті. Аллаһу та'ала [«Али Имран» сүресінің 64-ші аятында]: «(Расулым) оларға айт: Ей, кітап иелері (христиандар мен яһудилер)! Келіңдер, сендер мен біздің арамыздағы ортақ сөзде келісейік. Аллаһтан өзгесіне табынбайық, Оған серік қоспайық...» деді. Яғни «Ей, Тәурат және Інжіл иелері, келіңдер, бірауыздан бір сенімде келісіп, қабылдап, сонымен амал етейік». Бұл жөнінде Тәуратта, Інжілде және Құранда келіспеушілік жоқ. Діндердің мухкәмат деп аталатын негізгі үкімдері жаңа дін келумен өзгермейді. Арамыздағы келісілген ортақ сөз мынадай: Аллаһтан өзгесіне табынбайық және Оған серік қоспайық. Өйткені тәуһид [бір құдайға сену] жолынан басқасын ұстану азғындауға және адасуға әкеп соғады. Аллаһу та'ала [«Әнам» сүресінің 153-ші аятында]: «...Басқа жолдарды және діндерді ұстанып кетпеңдер, сендерді Оның жолынан адастырып, бөліп тастамасын...» деді. Тәуһидтің кемелдігі бойынша құл Аллаһу та'аланың билігінің алдында бүкіл қалаулар мен тілектерден аулақ болуы керек. Сәйид-ут-таифә хазреті Жунәйд (рахметуллаһи та'ала алейһ) былай деген: «Тәуһид – құлдың Аллаһу та'аланың алдында Оның тағдыры мен қалауы құлға өткенге дейін зікір етуі. Расында Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) фәна филлаһ дәрежесінде барлық пайғамбарлардан жоғары дәрежеде және тәуһидте үстем болды. Күмәнсіз Аллаһу та'ала Оның істеген амалын Оған байланыстырмай, өзіне байланыстырып, [«Әнфал» сүресінің 17-ші аятында]: «Ей, Расулым, кәпірлерге лақтырғаныңды сен емес, оларды Аллаһу та'ала лақтырды» деді. Осындай іс-әрекетті хазреті Дауд алейһиссалам істеген кезде Аллаһу та'ала [«Бақара» сүресінің 251-ші аятында]: «Дауд (алейһиссалам) дұшпан патшасы Жалутты өлтірді» деді. Хазреті Мұса алейһиссалам Аллаһу та'аланың Тур тауында тәжәлли еткенін [көрініс тапқанын] көргенде есінен айрылып, талып, жерге құлады. Аллаһу та'ала [«Араф» сүресінің 143-ші аятында]: «Соңында Раббы сол тауда тәжәлли еткенде оны жермен бір қылды. Мұса есінен айрылып, талып қалды» деді. Хазреті сәйидил мүрсәлин Мұхаммед алейһиссаламға бүкіл ниғметтер мен азаптар көрсетілсе де, Онда мүлде өзгеріс болмады. Аллаһу та'ала [«Нәжм» сүресінің 17-ші аятында]: «Көзі таймады да, үстірт қарамады да» деді. Олай болса, Ол пайғамбарлардың сұлтанының (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) барлық пайғамбарларға байлануы, бүкіл діндер Оның дінінің жанамасы болуы табиғи. Аллаһу та'ала хадис құдсида: «Сен болмағанда ешбір жаратылысты жаратпайтын едім» және [«Дұха» сүресінің 5-ші аятында]: «Келешекте (қиямет күнінде) Раббың саған (шапағат ету мәртебесін) береді, сен қуанасың» деді. Бұл аяти кариманың тәфсирінде айтылғаны бойынша: «Барша жаратылыс менің разылығымды қалайды, ал біз сенің разылығыңды қалаймыз. Хауас (таңдаулы құлдар) қаншалықты хауас болса да, сенің дәрежеңнің қасында қарапайым халық. Таңдаулылардың таңдаулысы сенсің, ей, Мұхаммед! Ақиқатында Оның мәртебесінің кемелдігін және жоғарылығын шын мәніндегідей ешкім түсіне алмайды».

Пайғамбарлар (алейһимуссалам) бүкіл адамзаттан абзал. Әулиелерден және сыддықтардан ешкім қаншалықты жоғары дәрежеде болса да, пайғамбарлардың дәрежесіне жете алмайды. Әулиелердің сұлтаны хазреті Әбу Язид Бистами (қаддәсаллаһу сирраһул азиз) айтқан: «Сыддықтардың көтерілген ең жоғарғы дәрежесі – пайғамбарлық халдер басталатын ең алғашқы дәреже». Ибн Аттар (рахимәһуллаһ) айтқан: «Расулдардың ең төменгі дәрежесі – нәбилердің ең жоғары дәрежесі. Нәбилердің ең төменгі дәрежесі – сыддықтардың ең жоғары дәрежесі. Сыддықтардың ең төменгі дәрежесі – шәһидтердің ең жоғары дәрежесі. Шәһидтердің ең төменгі дәрежесі – салихтардың ең жоғары дәрежесі. Салихтардың ең төменгі дәрежесі – мүминдердің ең жоғары дәрежесі». Өткен әулиелердің кейбірлерінен былай нақыл етілген: «Уилаят (әулиелік) нубуввәттен (пайғамбарлықтан) абзал. Өйткені нәбидің (пайғамбардың) екі тарапы болады. Бірі әулиелік тарапы болып, оның батыны (ішкі жағы) нубуввәт болады. Екіншісі нубуввәт тарапы болып, оның захиры (сыртқы қабығы) уилаят болады. Әр нәби уилаят тарапымен Аллаһу та'аладан ихсан және фәйз алып, нубуввәт тарапы арқылы жаратылыстарға өткізеді. Күмәнсіз олар осы тарапымен Аллаһу та'аламен байланыс құру абыройына ие болып, жүректерінде «жәмият» деп аталатын ішкі рахаттық пайда болады. Олардың абзал және қадірлі тарапы мынада – Аллаһу таала олар арқылы жаратылысқа ілтипат танытып, қиыншылық шегу және қорлық көру жүгін алады. Расында пайғамбарларға (алейһимуссалам) берілетін әртүрлі бәле-жала мен қиыншылық, қуаныш пен бақыт олардағы жәмияттың артуы, қурбәттің (Аллаһқа жақындау) көбеюі үшін қажет.

Парсы өлең шумақтарының аудармасы:

Дос алтындай, бәлелер де отқа ұқсайды,

Таза алтын көңілде жағымды шоққа ұқсайды.

«Уилаят нубуввәттен абзалырақ» дегені нәбидің уилаят тарапы нубуввәт тарапынан абзалырақ дегенді білдіреді. Әйтпесе әулиенің уилаяты өзі артынан ерген нәбидің (пайғамбардың) нубуввәтінен абзалырақ деген сөз емес. Өйткені нәбидің уилаят тарапы әулиенің уилаят тарапынан әлдеқайда кәміл және толық болғандықтан, нубуввәт тарапы басым болады. Арифтердің (әулиелердің) ұлыларының кейбірлері былай деген: Әулиелердің бірінің «Уилаят нубуввәттен жоғары тұрады» дегенін естісең немесе одан саған осындай сөз жеткен болса, ол бұл сөзімен нәбидің уилаятының өз нубуввәтінен жоғары тұратындығын меңзеп тұр. Яки ондай кісі «әулие нәби мен расулдан үстем» десе, ол бұл сөзімен пайғамбардың уилаятының өз нубуввәтінен үстем екендігін меңзеп тұр.

Егер біреу уилаят пен нубуввәт тараптарын қосып, оны «нубуввәт» деп атайтын болса, онда нубуввәт уилаяттан абзал болады. Өйткені әр бүтін зат өз бөлшектерінен абзал. Қожа Мұхаммед бин Әли (қаддәсаллаһу та'ала сирруһума) айтқан: «Пайғамбарлықтың соңы – әулиенің бастамасы. Бұл ілімде ұлылыққа және тариқаттың жарқындығына ишара. Яғни пайғамбардың шариғаттағы соңы – әулиенің тариқат жолындағы бастамасы. Өйткені пайғамбарлардың (алейһимуссалам) діндері өз дәуірлерінің соңында кемелдікке жетеді. Расында хазреті Мұхаммед Мұстафаға (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) Аллаһу та'ала [«Маида» сүресінің 3-ші аятында]: «Бүгін сендердің діндеріңді кемелдікке жеткіздім және сендерге берген ниғметтерімді толықтырдым» деді. Олай болса, әулие кемел шариғатпенен сүлукті (тасаууф жолын) бастамайынша әулиелік уилаятына қадам баса алмайды. Меккеде түскен үкімдермен амал етіп, Мәдинада түскенімен амал етпесе, уилаят сырына жету мүлдем мүмкін емес. Егер қалған жартысына сенбесе, Аллаһу та'ала сақтасын, кәпір болады. Мәлім болғанындай, әулиенің уилаятының бастамасы нәбидің шариғатының соңында шыққан үкімдерді қабыл етіп, бағынуынан тұрады». [Нубуввәттің кемелдігінің қасында уилаяттың кемелдігі түкке де тұрмайды. «Уилаят нубуввәттен абзал» деген тасаууфшылар әлі жолын аяқтамаған сәкір [ғылыми мастық] күйіндегілер. Сәкірден айыққан кезде нубуввәт кемелдігінің уилаят кемелдігінен үстем екендігін, тіпті пайғамбардың уилаятының нубуввәтіне жете алмайтындығын түсінеді. Уилаят кемелдігі нубуввәт кемелдігінің қасында теңіз бен бір тамшы суға ұқсайды. Нубуввәттің және уилаяттың кемелдігін түсіндіруде Имам Раббанидің (радиаллаһу анһ) «Мәктубат» кітабындай құнды кітап әлі жазылмаған].

Дұрыс жолға түсіретін – Аллаһу та'ала. Ни’мәл мәула уә ни’мәддәлил.