Төмендегі жазу ұлы ислам ғалымы шах Уәлиуллаһ Деһлеуидің (рахметуллаһи та'ала алейһ) «Қуррәт-ул айнәйн фи-тафдил-иш шәйхайн» атты парсы тіліндегі кітабынан аударылған. Бұл екі жүз жетпіс беттік кітап, 1310 [м.1892] жылы Пишаверде басылған.

«Қуррәт-ул айнәйн» кітабында бір кіріспе және екі бөлім бар. Кіріспеде шәйхайнның үстемдіктері нақылға және ақылға сүйеніп баяндалуда. Бірінші бөлімде шии ғалымдарынан Насирәддин Тусидың «Тәжрид» кітабындағы жазбаларына жауап берілуде. Мұхаммед Насирәддин Туси 597 [м.1201] жылы Тус қаласында дүниеге келіп, 676 [м.1274] жылы Бағдатта қайтыс болды. Екінші бөлімде көре алмаушылар мен дүмшелер тарапынан шәйхайнға жабылған жалаларға, өтіріктерге жауап берілуде.

Шәйхайн, яғни хазреті Әбу Бәкір мен хазреті Омар (радиаллаһу анһума) асхаби кирамның ең үстемдері. Заманымызда бидғатшылар, яғни адасушылар көбейгендіктен, бұл үстемдікке күмәнмен қарайтындар шыға бастады. Тіпті сәләф-и салихинның дұрыс сенімдері ұмытылуда. Алайда шәйхайнның үстемдігі ақылмен де, нақыл жолымен де айқын болған шындық. Нақыл үш жолдан келеді. Аллаһу та'ала сүйікті пайғамбарына мүмин және салих халифалар беретінін, дінін олар арқылы қуаттандыратынын «Нұр» сүресінің елу бесінші аятында уәде етті. Расулуллаһ көрген және асхаби кирам көріп Расулуллаһ жорған түстер де осыны көрсетеді. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) өзінен кейін шәйхайнның халифа болатынын әрі ашық күйде, әрі ишара етіп көп хабар берген. Хақ халифа екенін хабарлайтын бұл дәлелдер тәуатур жолымен бізге келген. Олай болса, шәйхайн мұсылмандардың ең үстемдері. Тирмизи мен Хаким риуаят еткен хадис шәрифте: «Менен кейін Әбу Бәкірге және Омарға бағыныңдар!» делінген. Бұл хадис шәрифті Хузәйфә және Ибн Мәсуд хабар берді. Хакимның кітабында Әнәс бин Малик айтып берген: «Бәни Мусталақ тайпасы мені Расулуллаһқа жіберді. «Сізден кейін зекеттерімізді кімге беретінімізді сұра» деді. Мен келіп сұрадым. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) «Әбу Бәкірге беріңдер!» деп жауаптады. Мені олар қайтадан жіберді. Келіп «Әбу Бәкірден кейін кімге берейік?» деп сұрағанын жеткіздім, «Омарға!» деп жауаптады. Тағы келіп «Омардан кейін кімге берейік?» деп сұрағанын айттым. Бұл жолы «Османға!» деп жауап берді». Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) соңғы науқастануында өзінің орнына хазреті Әбу Бәкірді (радиаллаһу та'ала анһ) имам қылды. Басқа біреудің имам болуына айқын түрде тыйым салды. Сахабалардың ұлыларынан хазреті Омар мен хазреті Әли хазреті Әбу Бәкірдің халифа болатынын осыдан аңғарды. Асхаби кирамның ешбірі бұған қарсы болмады. Бұхариде жазылуы бойынша, Расулуллаһтың әмірімен Әбу Бәкір Сыддық асхаби кирамға таң намазын оқытқан еді. Расулуллаһ кенеттен бөлмесінің есігіндегі пердені көтеріп, сахабаларының намазда тұрғанын көріп күлімдеді. Әбу Бәкір Сыддық Расулуллаһты намаз оқытуға келе жатыр деп ойлап, кері шегінді. Асхаби кирам да түсініп қуанды. Ол мүбәрәк қолымен ишара етіп, «Намаздарыңды бітіріңдер!» деді. Пердені түсірді. Сол күні қайтыс болды. Хадис ғалымдары бір ауыздан айтуы бойынша, бір әйел Расулуллаһтан бір нәрсе сұрады. Расулуллаһ «Кейін келіп сұра!» деді. Ол «Йа, Расулаллаһ! Келгенімде сізді таба алмасам қайтейін?» деп сұрағанында, «Келгеніңде мені таба алмасаң, Әбу Бәкірден сұра!» деп жауап берді.

Сұрақ: Хазреті Омар және хазреті Әли (радиаллаһу та'ала анһума) «Расулуллаһ өзінен кейін кімнің халифа болатынын айтпады» деді. Бұған не дейсіз?

Жауап: Ол екі имам Расулуллаһ сахабаларын жинап, өзінен кейін Әбу Бәкірге бағынуға әмір бермеді деген. Өйткені екеуі де намаз оқытуға бұйрық беруі халифа болатынын көрсетеді деген. Әбу Уаилдың айтуынша, хазреті Әли жараланып жатқан кезде «Кімді халифа қыласыз?» деп сұралды. Ол: «Аллаһу та'ала сендерге жақсылық қалаған болса, ең жақсыларыңды басшылыққа сайлайсыңдар» деді. Хазреті Әлидің бұл сөзі де хазреті Әбу Бәкірдің ең үстем екенін көрсетуде. Хакимның кітабында хазреті Әли (радиаллаһу та'ала анһ) жеткізген хадис шәрифте: «Аллаһу та'ала Әбу Бәкірге аса қамқор болсын! Ол маған қызын берді. Хижретте мені Мәдинаға апарды» делінген. Низал бин Сәбрә (радиаллаһу анһ) айтқан: «Хазреті Әлиден (радиаллаһу анһ) қуанышты кезінде «Кімдерді өзіңізге дос санайсыз?» деп сұрадым. «Расулуллаһтың сахабаларының бәрі менің достарым» деп жауаптады. Әбу Бәкір туралы не айтасыз?» деп сұрап едім, «Ол сондай адам, Аллаһу та'ала Жәбрейіл алейһиссалам арқылы және пайғамбары Мұхаммед алейһиссалам арқылы оған «Сыддық» есімін берді» деді». Саид бин Мусәйиб (рахимә-һуллаһу та'ала) айтқан: «Әбу Бәкір Сыддық (радиаллаһу та'ала анһ) Расулуллаһтың уәзірі еді. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) барлық істерінде онымен ақылдасатын. Исламда Расулуллаһтың екіншісі еді. Үңгірде Расулуллаһтың екіншісі еді. Бәдір соғысында шатырдың астында Расулуллаһтың екіншісі еді. Қабірде де Расулуллаһтың екіншісі болды. Расулуллаһ ешкімді оның алдына өткізбейтін». Абдуррахман бин Ғанем жеткізген хадис шәрифте Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) хазреті Әбу Бәкірге және хазреті Омарға: «Екеуің бір ауыздан келіскен мәселеде мен сендерге қосыламын» деген.

Аллаһу та'ала ислам дінін хазреті Омар арқылы күшейтті. Тирмизи, Әбу Дауд және Хаким хабар берген хадис шәрифте: «Аллаһу та'ала хақты Омардың тіліне және жүрегіне орналастырды» деді. Бұхари мен Мүслим хабар берген хадис шәрифте: «Шайтан Омардың көлеңкесінен қашады» делінген. Бұхари мен Мүслим хабар берген хадис шәрифте Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм): «Миғражда Омарға берілетін зәулім сарайды көрдім» деді. Мақам-и Ибраһим, әйелдердің орануы, Бәдірде түскен тұтқындар туралы Аллаһу та'ала хазреті Омардың сөзіне сай аяти карима жіберген болатын. Хаким жеткізген хадис шәрифте: «Аллаһу та'ала қиямет күні әуелі Омарға сәлем береді» делінген. Әбу Саид Худри жеткізген хадис шәрифте: «Жәннатта үмбетім арасында дәрежесі ең жоғары болатын осы» деп Омарды көрсетті. Хазреті Омар умра жасау үшін Расулуллаһтан рұқсат сұрағанда Ол рұқсат беріп, «Ей, бауырым, дұға еткенде бізді ұмытпа!» деді. Абдуллаһ бин Аббас жеткізген хадис шәрифте: «Омар иман келтірген күні Жәбрейіл алейһиссалам келіп, періштелердің бір-біріне Омардың мұсылман болғанын сүйіншілегенін айтты» деді. Тирмизиде жазылған Ақабә бин Амир жеткізген хадис шәрифте: «Менен кейін пайғамбар келсе, Омар бин Хаттаб пайғамбар болар еді» делінген. Тирмизиде жазылған хадис шәрифте Имам Зәйнәл Абидин Әли әкесі хазреті Хусейннен, ол әкесі хазреті Әлиден хабар берген: Расулуллаһпен (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) бірге отырған едім. Әбу Бәкір мен Омар келді. «Бұл екеуі пайғамбарлардан басқа жәннаттағылардың ең үстемдері» деді. Ибн Мажада Әнәс бин Маликтың айтуынша, «Ең көп кімді жақсы көресіз, йа, Расулаллаһ?!» деп сұралғанда «Айшаны» деп жауаптады. «Ер адамдардан кімді?» деп сұралғанда «Айшаның әкесін» деді. Тирмизиде жазылған Хузәйфа мен Абдуллаһ бин Мәсуд хабар берген хадис шәрифте: «Менен кейін Әбу Бәкірге және Омарға бағыныңдар!» делінген. Тирмизиде Әнәс бин Маликтың айтуынша, асхаби кирам отырған кезде Расулуллаһ та келіп араларына отыратын. Орындарынан тұруға рұқсат бермейтін. Ешбірі Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) бетіне қарай алмайтын. Тек қана Әбу Бәкір мен Омар қарайтын. Расулуллаһ оларға қарап, бір-біріне күлімдейтін. Хакимның кітабында жазылған Хузәйфа Йәмани жеткізген хадис шәрифте: «Сахабаларымды барлық мемлекеттерге жіберіп, сүннеттердің және парыздардың барлық жерде үйретілуін қалаймын. Иса алейһиссалам да хауарилерін осы себепті жіберген еді» деді. «Әбу Бәкір мен Омарды да жібересіз бе?» деп сұралғанда: «Ол екеуін қасымнан айырмаймын. Олар менің құлағым, көзім секілді» деп жауап берді. Абдуллаһ бин Омар жеткізген және Тирмизи мен Хакимде жазылған хадис шәрифте айтылғанындай, Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) мешітке келді. Оң жағында Әбу Бәкір, сол жағында Омар бар еді. Олардың қолын ұстаған еді. «Қиямет күні қабірден осылай тұрамыз» деді. Хаким жеткізген хадис шәрифте Әби Әруа айтып берген: Расулуллаһпен (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) отырған едік. Әбу Бәкір мен Омар келді. «Аллаһу та'алаға шүкір, мені осы екеуімен күшейтті» деді. Тирмизиде және Ибн Мажада жазылған Әбу Саид Худри хабар берген хадис шәрифте: «Жәннатта жоғары дәрежелерде болатындар төменнен аспандағы жұлдыздар секілді көрінеді. Әбу Бәкір мен Омар олардан» делінген.

Хадис ғалымдары бір ауыздан хабар бергені бойынша, Әбу Мусәл Әшари (радиаллаһу анһ) айтып берген: «Расулуллаһпен (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) бірге бақшада отырған едік. Біреу есікті қақты. Расулуллаһ «Есікті аш та, келген адамға жәннаттық екенін сүйіншіле!» деді. Есікті ашқанымда Әбу Бәкір ішке кірді. Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) сүйіншісін оған айттым. Есік тағы қағылды. «Есікті аш та, келген адамға жәннаттық екенін сүйіншіле!» деді. Есікті ашып едім, ішке Омар кірді. Оған да сүйіншіні айттым. Есік тағы қағылды. «Есікті аш! Келген адамға жәннаттық екенін айт және басына бәле келетінін де айт!» деді. Есікті аштым, Осман ішке кірді. Сүйіншіні және Аллаһу та'аланың тағдырын оған айттым. «Аллаһу та'алаға шүкір. Апатта да, бәле-жала келгенде де тек қана Аллаһу та'алаға сиыну керек» деді».

Хакимде және Имам Ахмедтің Мүснәд кітабында жазылған хазреті Әли хабар берген хадис шәрифте: «Басшылыққа Әбу Бәкір келген кезде оны дүниеде тақуа, ахиретке бейім екенін көресіңдер. Басшылыққа Омар келгенде оны күшті, адал және Аллаһ жолында ешкімнен тартынбайтынын көресіңдер. Басшылыққа Әли келген кезде хади және мухди болады. Сендерді дұрыс жолға түсіретінін көресіңдер» делінген.

Тирмизиде және Ибн Мажада жазылған Саид бин Зәйд (радиаллаһу та'ала анһ) хабар берген хадис шәрифте: «Он адам жәннатта: Әбу Бәкір, Омар, Осман, Талха, Зубәйр, Абдуррахман бин Ауф, Әли бин Әбу Талиб, Са’д бин Әбу Уаққас, Әбу Убәйда бин Жәррах». Саид бин Зәйд тоғыз сахабаның есімін атады. Оныншысын айтпады. Оныншысы кім екені сұралғанда «Әбул А’уәр» деп өзі екенін ишара етті.

Ибн Мажада және Тирмизиде жазылғаны бойынша Ирбат бин Сария айтып берген: Асхаби кираммен жиналған едік. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) айтты: «Аллаһу та'аладан қорқыңдар. Басшыларың хабештік құл болса да оған бағыныңдар! Менен кейін мұсылмандар арасында бөліну орын алады. Сол дүрбелең кезінде менің сүннетімді және хуләфа-и рашидиннің сүннеттерін ұстаныңдар. Менің халифаларым дұрыс жолды көрсетеді. Олардың көрсеткен жолында болыңдар! Кейіннен шығарылған нәрселерден сақтаныңдар! Бидғаттардың барлығы адасушылық». Расулуллаһқа жылдар бойы қызмет еткен Сәфина хазрет айтқан, «Расулуллаһтан естідім: «Менен кейін халифаларым отыз жыл менің жолымды сүргізеді. Одан кейін үмбетімнің басына патшалар келеді» деді. Әбу Бәкірдің халифалығы екі жыл, Омардың халифалығы он жыл, Османның халифалығы он екі жыл, Әлидің халифалығы алты жыл сүрді» деді (радиаллаһу та'ала анһум әжмаин).

Әбу Бәкірдің және Омардың (радиаллаһу та'ала анһума) үстемдіктерін және жәннаттық екенін хабарлайтын осы секілді түрлі хадис шәрифтер бар. Асхаби кирамның, мухажир сахабалардың, Бәдір, Ухуд, Биат-ур ридуан және басқа да соғыстарға қатысқан сахабалардың үстемдіктерін хабар берген жүздеген хадис шәриф осы екі халифаны да мақтап мадақтауда.

Бұл үмбеттің ең үстемі Әбу Бәкір, одан кейін Омар екенін асхаби кирам мен табиин-и изам бір ауыздан хабар берген. Хазреті Әбу Бәкір халифа сайланғаннан кейін асхаби кирамның ешбірі бұған қарсы ештеңе айтпады. Хазреті Әбу Бәкір өзінен кейін хазреті Омардың халифа болуын өсиет еткен кезде асхаби кирамның ешбірі бұған қарсы ештеңе айтпады. Абдуррахман бин Ауф хазреті Османды халифа қылып сайлағанда шәйхайнның жолын ұстануды шарт қылды. Ол жақтағылардың ешбірі бұған қарсы ештеңе айтпады. Әли Османның (радиаллаһу та'ала анһума) өзінен үстемірек екеніне қарсы болса да, бұл шартқа қарсы болмады.

Хазреті Әли (радиаллаһу та'ала анһ) халифа кезінде түрлі жерлерде шәйхайнның одан үстем екенін көп айтатын. Бұл сөзіне күмән келтіргендерге ұрсатын. Асхаби кирамның үлкендері мұны еститін. Ешбірі қарсы келмейтін. Бұхарида жазылған, Әнәс бин Малик: «Әбу Бәкір Расулуллаһтың ең жақыны. Көп жерде Расулуллаһтың екіншісі болған. Басшылығымызға оның шығуы қажет. Тұрыңдар, оған бағыныңдар!» деді. Тағы Бұхарида Әнәс бин Малик айтқан: «Біреу Расулуллаһтан (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) қияметтің белгілерін сұрады. Расулуллаһ: «Қияметке қандай дайындығың бар?» деп сұрады. Ол: «Ешқандай дайындығым жоқ. Бірақ Аллаһу та'аланы және Оның Расулын (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) қатты жақсы көремін» деді. Расулуллаһ: «Қияметте жақсы көргендеріңнің қасында боласың!» деді. Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) бұл сөзін естігенде қатты қуандым. Мен де Расулуллаһты (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) және Әбу Бәкір мен Омарды қатты жақсы көремін. Олар сияқты бола алмасам да, осы сүйіспеншілігім мені олардың қасында болғызуын қалаймын дедім».

Хазреті Әли «Аллаһу та'ала Әбу Бәкірге қамқор болсын! Құран кәрімді ол жинақтады. Расулуллаһ хижрет еткенде ол қызмет етті. Омар мешіттерімізді жарқыратқанындай Аллаһу та'ала Омардың қабірін нұрмен жарқыратсын» деп дұға етті. Салим бин Әбил Жадтың айтуынша, Нәжранда қырық мың адам тұратын. Хазреті Омар оларды отандарынан көшірді. Олар хазреті Әлиге келіп, шапағат етуін сұрап жалбарынды. Хазреті Әли оларды қуып, «Омардың әр ісі дұрыс» деді. Хазреті Әли хазреті Омарды жамандайтын болса, нәжрандықтарға жақсы көзбен қарайтын еді. Бірақ олай істемеді. Хазреті Омарды мақтады. Әбу Яла хабар берген түс жоруында хазреті Хасан хазреті Омарды мақтаған. Хаким кітабында жазылуы бойынша, Абдуллаһ бин Жафар Тайяр: «Әбу Бәкір бізге әкім болған кезде оның адамдардың ең жақсысы әрі ең мейірімдісі екенін көрдік» дейтін. Зәйд Шәһид соғысқа бара жатқанда: «Әкелерім шәйхайнды қатты жақсы көретін» деген. Хакимның кітабында Абдуллаһ бин Аббастың хазреті Омарды мақтаған сөздері ұзақ жазылған. Имам Ахмедтің Мүснәд кітабында Хасан бин Зәйд айтып берген: Әкем Зәйд әкесі Хасаннан естіп айтқан, әкем хазреті Әлиден естідім. Ол «Расулуллаһпен отырған едім. Әбу Бәкір мен Омар келді (радиаллаһу та'ала анһума). Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм): «Йа, Әли! Бұл екеуі жәннаттағылардың ең үстемі. Пайғамбарлардан басқа олардан үстем ешкім жоқ!» деді».

Бір адамның өзгесінен абзал болуы дегені көптеген жақсылықтарда ортақ болып, біріншісінде басқа да жақсылықтардың бар болуы деген сөз. Бүкіл кемелдіктердің қайнары – Расулуллаһтың сұхбаты. Асхаби кирамның бәрі осы сұхбатқа қатысумен қадірленді. Осылайша бүкіл үмбеттен үстем болды (радиаллаһу та'ала анһум әжмаин). Әбу Бәкір Сыддық сұхбатқа бәрінен көп қатысты. Бәрінен де үстем болды. Шәйхайнда одан бөлек ақиқатты түсіну және жеткізу үстемдігі де бәрінен көп еді. Абдуллаһ бин Мәсудтың айтуынша, Арабстан халқының білімі таразының бір жағына, Омардың білімі басқа жағына қойылса, Омардың білімі ауыр басады. Қазіргі кезде белгілі болған хадис шәрифтердің бәрінде дерлік шәйхайнның риуаяттары бар. Шәйхайн хабар берген хадистерді тек риуаятшылары арасында шәйхайнның есімдері бар хадистер деп санамау керек. Кітаптардағы мәрфу хадистердің бәрін шәйхайн риуаят еткен болып, оларды басқа сахабалар жеткізген. Шәйхайн (радиаллаһу анһума) асхаби кирамды жаулап алған елдеріне жіберді. Хадис шәрифтерді жаюын әмір етті. Хакимның кітабында Мұса бин Әли бин Рәбах хабар беруі бойынша, хазреті Омар хұтбада: «Құран кәрімнен сұрағы болғандар Убәйй бин Кабтан сұрасын. Халалды, харамды Муаздан, фәраиз ғылымын Зәйд бин Сабиттен, ақша табу жолдарын менен сұрап үйреніңдер!» деді. «Истиаб» кітабында жазылуы бойынша, Палестинада алғаш тағайындалған қазы Убада бин Самит. Палестина әкімі Муауия қазының бір үкімін ұнатпады. Өзі ұнататындай етіп үкім шығаруы үшін оны қыспаққа алды. Убада «Мұндай жерде әділет құру мүмкін емес» деп Мәдинаға келді. Халифа Омар жұмыстан босау талабын қабылдамай, оны қайта жолдады. «Сен және сен сияқты адал қазы болмаған жерде әділет болмайды» деді. Муауияға әмір жазып, «Убаданың жұмысына араласпа!» деді. Истиаб кітабында Хасан айтқан: «Халифа Омардың фиқһ үйрету үшін біздің елімізге жіберген он ғалымның бірі Абдуллаһ бин Мағфәл еді». Даримидың кітабында Омар бин Әшжа айтқан: «Халифа Омар айтты, бір уақыт келеді, Құран кәрімге қате, бұзылған мағына беретіндер шығады. Дұрысын хадис ғалымдарынан үйреніңдер! Өйткені Құран кәрімді ең жақсы хадис ғалымдары біледі». Даримидың кітабында Мәймун бин Мәхран айтқан: «Хазреті Әбу Бәкірге шағымданушы келгенде ол Құран кәрім бойынша үкім шығаратын. Құран кәрімнен таба алмаса, хадис шәриф бойынша үкім беретін. Хадис шәрифтерден де таба аламаса, асхаби кирамға айтып, «Расулуллаһтың осындай шағымға жауап бергенін білетіндер бар ма?» деп сұрайтын. Бір ауыздан жауап берілсе, шүкір етіп, солай үкім шығаратын. Хабар берілмесе, сахабалардың үлкендерін жинап, оларға айтып беретін. Бір ауыздан келісімге келсе, сол бойынша үкім беретін». Хазреті Омар да қазы Шурәйхке осылай істеуді, еш жауап таппаса, өзінің ижтиһадымен үкім шығаруын әмір еткен еді. Тағы Даримиде Абдуллаһ бин Язид хабар берген: «Абдуллаһ бин Аббастан бір нәрсе сұралғанда ол Құран кәрімнен және хадис шәрифтерден таба алмаса, хазреті Әбу Бәкірдің және Омардың сөздеріне қарай жауап беретін. Олардың сөздерінен де таба алмаса, өзінің ижтиһадымен айтатын». Даримиде Хузәйфаның айтуынша, фәтуа беретін адамның мәнсуһ және насиһ аяттарды білуі қажет. «Бұларды білетін кім бар?» деп сұралғанда «Омар бин Хаттаб олардан» деп жауаптады. Даримиде Зияд бин Жәдир айтып берген: хазреті Омармен сойлесіп отырған едім. «Исламды құлатқан не?» деп сұрады. Мен «Сіз айтыңыз» дедім. «Дін адамдарының қате айтуы және мұнафиқтардың қате пікірлерін аятпен, хадиспен дәлелдеуге тырысып, мұсылмандарды алдауы және адасушылардың үкім иесі болуы исламды құлатады» деді. Тағы Даримиде Амр бин Мәймун «Хазреті Омар қайтыс болғанда білімнің үштен екісі кетті» деген еді. Мұны Ибраһимға айтқан кезде «Омар білімнің оннан тоғызын алып кетті» деді. Даримиде Амр бин Әбу Суфянның айтуынша, хазреті Омар (радиаллаһу та'ала анһ) «Білетіндеріңді жазып, ұмытылудан сақтаңдар!» деді. Хадис ғылымының негізі – хазреті Омардың осы сөзі.