Кітаптың басынан осы жерге дейін шәйхайнның (радиаллаһу та'ала анһума) үстемірек екенін нақыл дәлелдерге және ақылға сүйеніп баяндадық. Енді қарсыластардың күдіктерін кетіруге тырысайық. Бұл жерде Имамия және Зәйдия топтарына жауап бермейміз. Оларға аяти карима және хадис шәрифтермен емес, басқа түрлі жауап беру керек. Бұл мәселеде дұрыс ойлайтындар да, қате ойлайтындар да үш топқа бөлінеді. Насыр-и Туси оларды адастырған.

Насыруддин Туси «Тәжрид» кітабында хазреті Әлидің шәйхайннан да үстем екенін жазған. Жиһадтарда көрсеткен ерліктерін және Расулуллаһтың қызметінде көрген қиыншылықтарын жазуда. Бәдір, Ухуд, Ахзаб [яғни Хандек], Хайбәр, Хунәйн соғыстарындағы қызметтерін басқа ешбір сахаба жасамаған дейді. «Ғалымдардың білімдері одан келеді. Осылай екенін өзі де хабар берген. «Мубахәлә» аятында «Уә әнфусәнә» делінген, бұл оның абыройын көрсетеді. Ол өте жомарт еді. Расулуллаһтан кейін адамдардың ең тақуасы еді. Ғибадаты ең көп болған еді. Ең ғалымы, ең қадірлісі еді. Алғаш иман келтірген ол. Ең көркем сөйлейтін ол еді. Ой-өрісі, шабыты ең дұрыс болған, Аллаһу та'аланың әмірлерінің орындалуына ең көп атсалысқан, Құран кәрімді ең жақсы жаттаған ол еді. Ол ғайыптан хабар беретін. Дұғалары қабыл болатын. Көп кереметтері байқалды. Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) жақын туысы және ахиреттік бауыры еді. Оны жақсы көру, оған көмектесу әр мұсылманға уәжіп (міндет) болды. Пайғамбарларға теңдес екені хабар берілді. Құс оқиғасы оның абыройының жоғары екенін көрсетеді. Мұсаның қасындағы Харундай еді. Халифа болатыны «Ғадыр» деген жердегі хадис шәрифпен хабар берілген. Күпірлікпен бір мезет де өмір сүрмеді. Исламға көп қызмет етті. Рухы да, тәні де кәміл еді» дейді.

Жауап: «Фадл-и жуз-и», яғни бірнеше нәрседе үстем болу мен «Фадл-и күлли», яғни барлық нәрседе үстем болу екі бөлек. Адамды пайғамбарға ұқсататын түрлі сипаттар бар. Оларды бір-бірімен араластырмау керек. Халыққа басшы болу, пайғамбарға халифа болу үстемдігі мен басқа үстемдіктерді жақсы түсіну қажет.

Аллаһу та'ала «Маида» сүресінің үшінші аятында: «Бүгін діндеріңді кемелдікке жеткіздім. Сендерге ниғметімді толықтырдым» деді. Сондықтан дін мен халық істерінде пайғамбардан өзгесіне қаралмайды. Аллаһу та'ала сүйікті пайғамбарына нәсіп еткен ниғметтердің көбін тірі кезінде берген, бір бөлігін кейін беретінін уәде еткен, бұларды кейбір сахабалардың қолында жаратқан. Ол сахабалар Расулуллаһқа (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) пайғамбарлық міндетінде ұқсаумен абырой тапқан. Асхаби кирамның осы тұрғыдан Расулуллаһқа ұқсаулары өзгеше. Бәрінен көп ұқсағандары шәйхайн болды. Мұны жақсы түсіндіре алу үшін «Тәжрид» кітабының жазбалары төменде жеке-жеке жазылады, әрбіріне жауап беріледі.

Сұрақ 1: Хазреті Әли дін үшін жиһад жасады. Ол сияқты ержүректік көрсеткендер болды ма?

Жауап 1: Хазреті Әлидің (радиаллаһу та'ала анһ) соғыстарда ержүректік көрсетуі Расулуллаһтың жәрдемімен еді. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) шәйхайнға да бұл жәрдемді көрсетті. Хижрет пен қайтыс болуы арасындағы уақытта хазреті Әлиге көрсеткен жәрдемі көбірек еді. Хижреттен бұрын және қайтыс болуынан кейін шәйхайнға көрсеткен жәрдемі көбірек еді. Бірақ пайғамбарлық міндетінде ұқсастық шәйхайнда көбірек болды.

Сұрақ 2: Асхаби кирам көп нәрсені хазреті Әлиден сұрап білетін еді. Бұл оның үстемірек екенін көрсетпей ме?

Жауап 2: Хазреті Омар да білімінің көп екенімен сүйіншіленген еді. Тирмизи хабарлағанындай, хазреті Әли діннен шыққан бірнеше адамды жақты. Мұны Абдуллаһ бин Аббас естігенде: «Мен болсам өртемес едім, өлтіретін едім. Өйткені Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) «Діннен шыққан адамды өлтіріңдер!» деген. Бір ретінде «Аллаһу та'ала беретін азаппен сендер азаптамаңдар!» деген болатын» деді. Хазреті Әли мұны естігенде: «Абдуллаһ бин Аббас дұрыс айтады» деді. Хазреті Әлидің (радиаллаһу та'ала анһ) күнәсіз болмағанын, қателескенін көрсететін осындай хабарлар Мүслимде және басқа кітаптарда жазылған.

Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) хазреті Әлиді мақтағанындай, асхаби кирамның көбін де мақтаған. Шәйхайн туралы: «Менен кейін Әбу Бәкірге және Омарға бағыныңдар!» және «Жәннаттағы адамдардың ең үстемі Әбу Бәкір мен Омар» деген хадис шәрифтер баршаға мәлім. «Омар өткен жолдан шайтан қашады» хадис шәрифі және көйлек түсін, сүт түсін айтып, білім және дінмен жоруы хазреті Омарды сүйіншілеген. Убәйй бин Ка’б туралы да: «Құран кәрімді ең жақсы оқитындарың Убәйй бин Ка’б» делінген. «Ибн Умми Абд разы болған адамға мен де разымын», «Халалды және харамды ең көп білетіндерің Муаз!», «Әр үмбеттің сенімді, адал адамы бар еді. Бұл үмбеттің сенімді, адал адамы Әбу Убәйда», «Әр пайғамбардың хауариы бар еді. Менің хауариым Зубәйр» және «Білімнің төрттен бірін Айшадан үйреніңдер!» хадис шәрифтері әр түрлі сахабаларды белгілі бір үстемдікпен мақтауда. Ынсаппен ойланатын болсақ, бұл үстемдіктердің арасында ең үстем болғаны бағыну және жәннат адамдарының ең үстемі болу. Хазреті Әли де осыны айтып: «Менің сендерге уәзір [яғни кеңесші] болуым сендерге әмір болуымнан жақсырақ» деген.

Ғалымдардың білімі одан келгеніндей, шәйхайннан да келеді. Дін ғұламалары қыраат, фиқһ, хадис, тәфсир, усул, тасаууф, кәлам және тіл ғалымдары. Қыраат ғалымдарының жетеуі әйгілі. Олардың бәрінің білімі хазреті Осман жаздырған Құран кәрімнен алынған. Ал бұл Құран кәрімді шәйхайн (радиаллаһу та'ала анһума) жинақтады. Оны да хазреті Омар жіберген ғалымдар барлық жерге жеткізді. Хазреті Әлиден (радиаллаһу та'ала анһ) тек екі ғана риуаят келген. Фиқһ ғалымдарынан Ханафи, Шафии және Малики мазһабтарының негіздері хазреті Омар жасаған ижма білімдеріне сүйенеді. Олардың негізгі кітаптарында хазреті Әлиден келетін риуаяттар өте аз. Хадис ғалымдарына келер болсақ, олар хабар берген хадис шәрифтердің көбін Әбу Хурайра, Абдуллаһ бин Омар, Айша, Абдуллаһ бин Мәсуд, Абдуллаһ бин Аббас, Әнәс бин Малик, Әбу Саид Худри және Жабир бин Абдуллаһ (радиаллаһу та'ала анһум) хабар берген. Олардың да көбі шәйхайннан риуаят еткен. Мәдина, Шам, Йемен, Мысыр ғалымдарының хазреті Әлиден риуаяттары аз. Куфалықтардың риуаяттары көп болса да, олардың жағдайлары белгісіз.

Усул білімін Имам Шафии (рахметуллаһи та'ала алейһ) құрды. Оның кітап, сүннет, ижма және қияс үстіне құрылған негізгі білімдерінің барлығы шәйхайннан келеді. Кейін әр мазһаб имамы өз мазһабы үшін усул қойды. Бұл усулдардың асхаби кирамның сөздеріне ешқандай қатысы жоқ.

Кәлам ғалымдарының негізгі білімдері Әһли сүннет уәл жамағат сенімі. Бұл білімдер де шәйхайннан (радиаллаһу та'ала анһума) келуде. Ал уақыт өте қосылған білімдердің асхаби кирамның сөздеріне еш қатысы жоқ.

Тәфсир білімін құрған Омар (радиаллаһу та'ала анһ).

Тасаууф біліміне келсек, жүректің сұхбатпен тазалануы шәйхайннан келуде. Хасан Басридың хазреті Әлиден фәйз алуы және шапан киюі дұрыс емес дейтіндер де бар.

Хазреті Әлидің (радиаллаһу та'ала анһ) өз үстемдіктерін айтуы рұқсат. Үлкен тұлғаның жақсы ниетпен өзгелердің одан фәйз ала алуы үшін үстемдіктерін айтуы рұқсат. Хазреті Әли хұтбада: «Құран кәрімнен қалағандарыңды менен сұраңдар! Уаллаһи әрбір аяттың түнде немесе күндіз келгенін, сайда немесе тауда түскенін білемін» деді. Шәйхайнның (радиаллаһу та'ала анһ) қарапайымдылығы өте жоғары еді. Мысалы Әбу Бәкір Сыддық (радиаллаһу анһ) ағашта бір құсты көргенде: «Неткен бақыттысың сен, ей құс! Қалаған ағашыңа отырасың. Қалаған жемісіңді жейсің. Қиямет күні есепке тартылмайсың, азапталмайсың. Әттең, сен сияқты құс болсам ғой» дегені әйгілі болған. Хазреті Омардың да бір уыс топырақ болу үшін айтқандары кітаптарда жазылған. Аллаһу та'алаға жақын әулиелердің жағдайлары бір-біріне сай келмейді. Кейбірі мақтанған, кейбірі жоқ болғысы келген. Иса алейһиссалам көңіл шаттығында, қуанышты жүретін еді. Ал Яхия алейһиссалам көбінесе үрейленіп, мұңайып жүретін. Хазреті Әбу Бәкірге (радиаллаһу анһ): «Ей, Аллаһтың халифасы!» делінген кезде ол: «Мен Расулуллаһтың халифасымын және бұған разымын» деді.

Сұрақ 3: «Уә әнфусәнә» аяти каримасы хазреті Әлидің (радиаллаһу та'ала анһ) үстемдігін көрсетпей ме?

Жауап 3: Тәфсирлерде жазылуы бойынша, бұл аяти кариманы «Мубахала аяты» деп атайды. Мубахала жасау және мубахала жасағанда бала-шаға мен туыстарды қасына алу Арабстанда салт еді. Расулуллаһ та (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) мубахала жасағанда осы салт бойынша балалары мен туыстарын жинады. Бұл аяти карима хазреті Әлидің (радиаллаһу та'ала анһ) туыс болу абыройын көрсетуде. Бұл абыройдың үлкендігіне бәріміз сенеміз. Бірақ бұл абырой «Фадл-и күлли», яғни барлық тұрғыдан үстем болуды көрсетпейді. Осы секілді «Сен мененсің. Мен де сененмін» сияқты хадис шәрифтер туыстық абыройды көрсетеді. Өйткені хазреті Аббасқа және Әбу Ләһәбтің қызы Дуррәға қатысты да осылай айтылған. Ондай сөздер «Фадл-и жүзи»-ді, яғни бір тұрғыдан үстемдікті көрсетеді. Барлық тұрғыдан үстемдікті көрсетпейді. Моншада арыстан көрдім деген секілді. Моншада арыстандай күшті адам көргенін білдіреді. Болмаса тістері, табаны және жалы арыстандағыдай деген сөз емес.

Сұрақ 4: Хазреті Әли (радиаллаһу та'ала анһ) өте жомарт еді. Бұл үстемдігі аяти каримамен мақталды.

Жауап 4: Хазреті Әли (радиаллаһу анһ) әлбетте өте жомарт еді. Осы секілді тағы көптеген үстемдіктері де бар. Хазреті Әлидің бұл үстемдіктеріне және асхаби кирамның көбінен үстемірек екеніне бәріміз сенеміз. Біз бұл жерде шәйхайнның үстемірек екенін айтқымыз келеді. Жомарттық екі түрлі. Біріншісі, өз мал-мүлкінен мұқтаж болғандарға молынан беру. Екіншісі, «Бәйт-ул мал» деген мемлекеттің қазынасы қызметкерлерінің бәйт-ул малдан хақы бар болғандарға хақысын кем қылмай беруі. Шәйхайн екі тұрғыдан да әлдеқайда жомарт еді. Хазреті Әбу Бәкірдің хижреттен бұрын және хижреттен кейін Расулуллаһ үшін берген мал-мүлкінің көбін сияр кітаптары бір ауыздан хабар берген. Бір түні Аллаһ үшін он мын алтын, ертеңіне он мың алтын, одан бөлек жасырын түрде он мың алтын және бәрінің көзінше он мың алтын таратқан кезде «Ниса» сүресінің отыз алтыншы аяты келіп, Аллаһу та'ала тарапынан мақталды. Пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уәсәлләм): «Сахабаларымның арасында маған сұхбатымен және мал-мүлкімен ең көп қызмет еткен – Әбу Бәкір» деген.

Тәбук соғысында ол мал-мүлкінің бәрін берді. Хазреті Омардың да (радиаллаһу та'ала анһ) Аллаһ жолында мал-мүлкін бергені көп болған. Тәбук соғысында мал-мүлкінің жартысын берді. Хазреті Әлидің осыншалықты мал-мүлік бергені еш естілмеген. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) оған қарайтын еді. Хижреттен кейін де мал-мүлкі жоқ еді. Шәйхайн халифа кезде бәйт-ул малдан тек күн көретіндей шамада айлық алатын. Олар қазынаның бәрін халыққа тарататын еді. Хазреті Әли (радиаллаһу та'ала анһ) халифа кезде халыққа таратқаны олардың таратқанының мыңда бірі де бола алмайды. Укайлдың күнкөріс қиыншылығынан хазреті Әлиге ашуланғаны, осы себепті Муауияның (радиаллаһу та'ала анһ) тарапына өткені мәлім.

Сұрақ 5: Хазреті Әли Расулуллаһтан кейін адамдардың ең тақуасы еді.

Жауап 5: Иә, хазреті Әлидің тақуалығы көп екені баршаға мәлім. Асхаби кирамның көбінен тақуа еді. Тақуалық – дүниелікке берілмеу деген сөз. Мұның ең құндысы – халифалықты да қаламау. Шәйхайнның халифалықты тастағысы келгенін асхаби кирам бір ауыздан хабар берген. Хазреті Әли болса халифа болуға тырысты. Дінге және мұсылмандарға қызмет ету үшін қалады дейтіндердің шәйхайнды да халифа болғаны үшін жамандауы қажет болады. Бірақ шәйхайн халифа болуға тырыспады. Ал хазреті Әли көп тырысты. Хазреті Омардың тақуалығының кемел болғанын Сад бин Әбу Уаққас хабар берген. Шәйхайнның тақуалығын, қанағатшылдығын көрсететін хабарлар санауға келмейтіндей көп. Тақуалардың ең үстемі Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм). Шәйхайн халифа кезде толықтай Оған ұқсады. Аллаһу та'аланың әмірлерін орнықтыру, тарату үшін бәрін істеді. Осылай екенін хазреті Әли де хабар берген және: «Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) бәрімізден жоғары. Әбу Бәкір де сондай болды. Омар олардың үшіншісі болды. Кейін бәрі бұзылды. Аллаһу та'ала тілеген нәрселер орын алды» деді.

Хазреті Әлидің көп ғибадат жасағаны үшін асхаби кирамның көбінен озат болғаны анық. Бірақ шәйхайннан озғанын айтуға болмайды (радиаллаһу та'ала анһум).

Сұрақ 6: Хазреті Әли (радиаллаһу та'ала анһ) бәрінен бұрын иман келтірді. Бұдан асқан абырой бар ма?

Жауап 6: Бәрінен бұрын иман келтірген адам кейбір ғалымдардың айтуынша хазреті Әли. Ал кейбірлерінің айтуынша хазреті Әбу Бәкір. Хазреті Хадишаның олардан да бұрын иман келтіргені бір ауыздан хабар берілген. Бәрінен бұрын иман келтіру үстем болуға себеп болса, хазреті Хадиша мен Зәйд асхаби кирамның ең үстемі болар еді. Бәрінен бұрын иман келтірудің үстемдік болуы басқалардың иманға келуіне себепкер болғаны үшін. Бұл тек балиғат жасына толған, жетілген адамда болады. Хазреті Әли иман келтірген кезде бала еді. Иман келтіргенін тіпті әкесінен де жасырды. Әуелі иман келтіріп, басқаларды иманға келтіру үстемдігі тек қана Әбу Бәкірде (радиаллаһу та'ала анһ) орын алды.

Сұрақ 7: Хазреті Әли (радиаллаһу та'ала анһ) асхаби кирамның ең әдемі сөйлейтіні еді.

Жауап 7: Хазреті Әлидің көркем, әдеби және шешендікпен сөйлегені және осы тұрғыдан асхаби кирамның көбінен үстем екені анық. Бірақ шәйхайннан үстемірек екенін айтуға болмайды. Өйткені шәйхайнның өте көркем хұтбаларын асхаби кирамның ұлылары хабар берген. Хазреті Әбу Бәкірдің өте әдемі, көркем қасидалары Ибн Исхақтың тарих кітабында жазулы. Сонымен қатар өте шешен болудың халифалыққа қатысы жоқ. Иә, исламды түсіндіргенде шешендік қажет. Шәйхайн (радиаллаһу анһума) барлық нәрсені өте көркем түрде жеткізді. Пікір өзгешеліктерін, түсініспеушіліктерді толықтай алып тастады. Хазреті Әли (радиаллаһу анһ) заманында пайда болған түсініспеушіліктердің ешбірі шешіле алмады. Хазреті Әлидің (радиаллаһу та'ала анһ) сөзімен ижтиһадын өзгерткен сахабаның бар екені естілмеген.

Сұрақ 8: Хазреті Әлидің рәйі, кәшфі ең дұрыс емес пе еді?

Жауап 8: Иә, хазреті Әлидің ижтиһадының дұрыс екеніне және насстардан үкім шығарудағы, сұрақтарға жауап берудегі тездігіне ешкімнің айтар сөзі жоқ. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) та осыны айтып: «Үкім шығаруда ең озаттарың – Әли» деген. Хазреті Омар асхаби кирамның үстемдіктерін атаған кезде «Үкім шығаруда ең үстемдерің Әли» деген. Бірақ бұл үстемдігін шәйхайннан бұрын халифа болуына себеп ретінде көрсету дұрыс бола алмайды. Өйткені хазреті Әбу Бәкір халифа болғанда арабтарды мүртәд болудан бастартқызу үшін қандай үкім шығарған болса, бәрі пайдалы болды. Иранға және румдықтарға қарсы жасаған жиһадтарда хазреті Омардың ойлары мен бұйрықтарының бәрі жеңіске жеткізді. Хазреті Әли халифа кезінде жасағандары зиянды болды. Ол ақылдасқан адамдарының рәй пікірлерін ұнатпайтын. Абдуллаһ бин Аббас мұны анық хабар берген. Хазреті Осман шәһид етілгенде хазреті Әлиге ұлы хазреті Хасанның айтқандары кітаптарда жазылған. Рәйдің, ижтиһадтың дұрыс болуы пайдалы нәтижелерге жеткізуі деген сөз. Бұл тек қана шәйхайнның рәй және ижтиһадтарында толықтай орын алды.

Сұрақ 9: Хазреті Әли (радиаллаһу та'ала анһ) Аллаһу та'аланың әмірлерінің орындалуына ең көп күш салған емес пе?

Жауап 9: Аллаһу та'аланың әмірлерінің орындалуы және исламның таралуы үшін шәйхайнның да, хазреті Әлидің де (радиаллаһу та'ала анһум әжмаин) бар күшін салып тырысқаны күмәнсіз. Бірақ насспен айқын білдірілмеген істерде асықпау, ақылдасу, ижмаға қолжеткізу қажет. Мұндай жерлерде асығу қате. Хад жазаларында осылай істелмесе, фитна оянады. Шәйхайн әр әмірлерінде Расулуллаһтың осы сүннетін ұстанатын еді. Мұны Омар бин Абдулазиз өте жақсы хабар берген. Хазреті Әли олай жасамады. Тіпті бір түні Муғира бин Шубәмен сөйлескен кезде: «Түсініспеушілік пен фитна қаупі туындаса, күдіктіні бірден тас боранмен жазалаймын» деген, Муғира сол түні қашып хазреті Муауияға барған. Хазреті Әли заманындағы бүліншілікке бір жағынан асығуы себеп болған деуге болады. Хазреті Әлиде секр халі мен асығыстық көп еді. Ал шәйхайнда парасаттылық, сақтық және көрегендік көп еді. Осылай екенін Абдуллаһ бин Аббас айқын хабар берген, «Хазреті Омар көреген еді, ақырын, байсалды әрекет ететін. Хазреті Әли қалағанын дереу істейтінін ойлап іске кірісетін. Көбі орындалмай қалатын» деген.

Сұрақ 10: Құран кәрімді ең жақсы жаттаған хазреті Әли (радиаллаһу та'ала анһ) емес пе?

Жауап 10: Құран кәрімді жаттау абыройы тек хазреті Әлиге ғана тән емес. Шәйхайн және Зиннурәйн, Абдуллаһ бин Мәсуд, Убәйй бин Ка’б (радиаллаһу та'ала анһум әжмаин) та Құран кәрімді толықтай жаттаған болатын. Шәйхайн халифа кезде жұма және бес уақыт намазды имам болып оқытатын. Таң намазында «Бақара» және «Юсуф» секілді ұзын сүрелерді оқитын. Хазреті Әли мен басқа қарилар жамағат арасында еді. Ешбір намазда қате оқылды дегені естілмеген. Бұл намаздар жамағаттың жаттағандарының сақталуына көмектесетін.