Мұсылман барлық нәрседен бұрын өз көңілін (жүрегін) тазартуы тиіс. Себебі, көңіл – барлық дененің басшысы. Барлық дене көңілдің (жүректің) әмірінде.

Пайғамбарымыз (саллаллаһу алейһи уәсәлләм): «Адамның денесінде бір ет бөлшегі бар. Ол жақсы болса, бүкіл мүшелер жақсы болады. Ол жаман болса, бүкіл мүшелер бұзық болады. Ол – көңіл (жүрек)» деп бұйырған. Яғни мұнда біздің жүрек деп атайтын  ет бөлшегінде болатын қуатқа ишарат етілген. Көңілдің жақсы болуы – жаман мінезден тазарып, жақсы мінезбен безенуі дегенді білдіреді. Адамның сыртқы бейнесіне, пішінене “дене”, “халқ” делінеді. Адамның жүрегіндегі қуатқа, халге, мінезге “құлық” делінеді. Көңіл аурулары “Ахлақи зәмимә” деп аталады. Мұның емделу жолдары қиын. Ол үшін емдік шараларын жақсы білу және жақсы қолдану керек. Мінез-құлық – жүректегі әдет, қалау, хәл деген сөз. Адамның сенімі, сөздері, әрекеттері, барлығы да осы қуаттан нәр алады. Ерікті әрекеттері мінезінің ықпалынан туындайды.

Мінезді өзгертуге болады. Жаман мінездерден арылып, жақсы мінездермен безену арқылы өзін-өзі тәрбиелеу мүмкін нәрсе. Хадис шәрифте «Мінездеріңді жақсартыңдар!» делінген. Ислам мүмкін болмаған нәрселерді әмір етпейді. Тәжірибелер де осылай екенін көрсетуде. (Тәжірибе – нақты дәлелге қол жеткізуге жетелейтін үш құралдың бірі. Бұл құралдардың екіншісі, Мухбири Садықтың (сенімді хабаршы-пайғамбардың) хабар беруі. Үшіншісі, есептеп білу.) Адамдардың өз мінездерін өзгерте алу қабілеттері бірдей емес.

Мінездің қайнар көзі – адам рухындағы үш қуаттан бастау алады. Біріншісі, рухтың “идрак” (ойлау) қабілеті. Оған “нутқ” және “ақыл” деп айтылады. Нутқтың көрегендік қуатының орташа деңгейіне “хикмет” (даналық) делінеді. Хикмет – жақсыны жаманнан, дұрысты бұрыстан айыратын қуат. Бұл қуаттың мөлшерінен көп болуына “жәрбәзә” яғни білгіштік делінеді. Білгіш болған адам мүмкін емес нәрселерді де түсінуге ұрынады. Мүтәшабиһ (мағынасы ашық болмаған, астарлы мағыналы) аяттарға мағына береді. Тағдыр мәселесінде де сөз қозғайды. Өтірік, қулық, сиқыр сияқты зиянды нәрселермен айналысады. Бұл қуаттың мөлшерінен аз болуына “ақымақтық” делінеді. Мұндай адам жақсы мен жаманды ажырата алмайды. Нутқтың амал қуатының орташа деңгейіне “әділет” делінеді. Әділдіктің азы, не көбі болмайды.

Мінездің екінші қайнар көзі “ғадаб” (ашу) деп аталады. Бұл хайуани рухтың қуаты. Ұнатпаған, қаламаған нәрсесіне ашуланады. Бұл қуаттың адам рухы тарапынан тәрбиеленген орташа деңгейіне “шәжаат” (ержүректік) делінеді. Қажетті, пайдалы істерге ұмтылуды білдіреді. Мұсылмандардың өздерінен екі есе көп болған кәпірлермен соғысулары, мазлұмды залымнан құтқарулары осылай. Бұл қуаттың мөлшерінен асып кетуіне “тахаввүр” (басқыншыл) делінеді. Ондай адамдар қызу қанды, тез ашуланғыш келеді. Бұл қуаттың мөлшерінен аз болуына “жүбн” (қорқақтық) делінеді. Ондайлар қажетті істі де істеуден тартынады.

Рухтағы қуаттың үшіншісіне “шәһуат” делінеді. Хайуани рухтың өзіне ұнайтын, жағатын нәрселерді қалауы. Осының адами рух тарапынан тәрбиеленген орташа деңгейіне “иффәт” (ар-намыс) делінеді. Адам өз табиғатының мұқтаж болған нәрселерін ислам дініне және адамгершілікке сайкес түрде жасайды. Бұл қуаттың қажетінен көп болуына “шарах” (құмарлық, күнәһарлық, ұятсыздық) делінеді. Ондайлар халалдан болсын, харамнан болсын қалаған нәрселеріне қол жеткізе беруге тырысады. Басқаларға зиянды болса да, қалаған нәрсесіне жетпей қоймайды. Шәһуаттың қажетінен аз болуына “хумуд” (жігерсіздік) делінеді. Бұл жағдайда болғандар ауру болғандықтан, немесе жасқаншақтықтан, немесе қорқақтықтан, немесе тәкаппарлықтан мұқтаж болған нәрселеріне жетуде осалдық танытады.

Жоғарыда білдірілген орташа төрт дәреже: хикмет (даналық), әділет (әділдік), иффәт (ұяттылық) және шәжаат (ержүректік) – жақсы мінездердің негізі болып табылады. Адам рухтың үш қуатынан хикметке бағынатын болса, қалған екеуіне, ғадаб пен шәһуатқа да ие болады. Осы екеуінің орта дәрежесі болған иффәт және шәжаатқа қауыштыратын бақытқа жетеді. Егер ақылдың көрегендік (ойлау) қабілеті орташа дәрежедегі хикметті таба алмай, не одан көп, не одан аз болса, жаман мінездер пайда бола бастайды. Шектен тыс болған алты мінез әрдайым жаман болып табылады. Орташа дәрежедегі төрт мінез де жаман ниетпен жасалған кезде жаман болады. Байлыққа, мансапқа жету үшін діндар болу, рия (көзбояушылықпен), адамдарға көрсету үшін намаз оқу немесе жиһад ету хикметті жамандыққа пайдаланғандық болады. Ләззатқа немесе мансапқа қол жеткізу үшін кейбір қалауларды тәрк ету иффәтты жамандыққа қолдану болады.

Негізгі жақсы мінездің төртеуінің де нышандары, белгілері бар. Хикметтің жеті белгісі бар. Шәжааттың және иффәттың он бірге жуық белгілері бар.

Жаман мінезден арылудың жолы: Жаман мінездің барлығы үшін ортақ шара – қандай ауру және оның зияны мен шығу себебін және оның терісін, оған жасалатын шараның пайдасын білу болып табылады. Кейін бұл ауруды өзінде іздеу, табу өзіне диагноз қою керек. Бұл диагнозды әркім өзі жасайды. Немесе бір ғалымның, жол көрсетуші мүршидтің айтуымен болады. Мұсылман – мұсылманның айнасы. Адам өзінің кемшілігін көруі қиын. Сондықтан сенімді досынан сұрап, өз кемшіліктерін білсе болады.

Сенімді дос – оны қауіп-қатерден, қорқыныштан сақтайтын дос. Әрине, адал дос табу өте қиын. Сондықтан да хазреті имам Шафии: «Адал доспен таза жауһар табу өте қиын» деп айтқан. Хазреті Омар радиаллаһу анһ та былай деген: «Досым маған айыбымды ескертті, достық сүннетінің негізі де осы.»

Адамға дұшпандарының айтқан сөздері де өз айыбын, кемшілігін білуге көмектеседі. Өйткені дұшпан, кісінің кемшілігін іздеп, бетіне басады. Ал жақсы достар кемшілігін көрмейді. Біреу хазреті Ибраһим Әдхамға келіп айыбын, кемшілігін айтуы үшін жалынады. “Сен менің досымсың. Барлық халің, әрекеттерің маған әдемі болып көрінеді. Кемшілігіңді менен емес, басқалардан сұра” дейді. Біреудің кемшілігін көргенде оны өз бойынан іздеп, бар болса, одан құтылуға тырысу да жаман мінезден құтылудың бірден-бір жолы. «Мұсылман – мұсылманның айнасы» хадисінің мағынасы да осы. Яғни өзгенің айыбынан, кемшілігінен өзінің кемшілігін көру. Иса алейһиссаламнан “Мұндай көркем мінезді кімнен үйрендіңіз?” дегенде, «Адамдарға қарадым, ұнамаған мінездерді алмадым, ұнағандарын амалға асырдым» дейді. Лұқман Хакимге «Әдепті кімнен үйрендіңіз?» деп сұрағанда, «Әдепсіздерден» дейді. Сәләф-ус-салихиннің (алғашқы үш ұрпақ мұсылмандар), сахабалардың, әулиелердің “рахметуллаһи та’ала алейһим әжмаин” өмір-баяндарын, бастарынан өткен оқиғаларын оқу да жақсы мінезді болуға көмектеседі.

Бойында жаман мінез болған адам оған шалдығуының себебін іздеу, себебін жоюға, оның терісін істеуге тырысу керек. Өйткені, әдетке айналған нәрседен құтылу өте қиын. Жаман нәрселерді істеген нәпіске жағады.

Жаман нәрсе жасап қойғанда артынша риязат жасау, яғни нәпіске ауыр келетін нәрсені жасауды әдет қылу да жаман мінезден құтылудың шарасы. Мәселен бір жамандық істесем садақа беремін немесе ораза тұтамын, түнде тұрып намаз оқимын деп сөз беру керек. Нәпіс мұндай қиын нәрселерді жасамау үшін бұларға себеп болатын жаман әдеттерді жасамайтын болады. Жаман мінездің зияндылықтарын оқу, есту де пайдалы. Бұларды білдіретін хадис шәрифтер де көп. Бұлардан біршамасы мыналар:

1) «Аллаһ алдында жаман мінезден үлкен күнә жоқ.» Себебі адам оның күнә екенін білмейді. Білмегені үшін тәубе етпейді. Жасаған сайын күнәсы қат-қат көбейе береді.

2) «Адамдардың еш тартынбай, қысылмай жасайтын күнәлары – жаман мінезді болу.»

3) «Әрбір күнәнің тәубесі бар. Жаман мінездің тәубесі болмайды. Адам жаман мінезіне тәубе етпей, одан да жаманын жасайды.»

4) «Ыстық суд мұзды қалай ерітетін болса, жақсы мінез де қателерді солай ерітеді. Сірке суы балды бұзатыны сияқты, жаман мінез де жақсылықтарды жояды.»

Жаман ниетпен болмаған хикмет, әділет, иффәт және шәжаат – жақсы мінездің қайнар көзі. Жақсы мінезді болу үшін салих және жақсы мінезді адамдармен дос болу керек. Адамның мінезі досының мінезі сияқты болады. Мінез – жұқпалы ауру. Сондықтан жаман мінезді адаммен дос болмау керек. Хадис шәрифте «Адамның мінезі, досының мінезі сияқты болады» делінген. Пайдасыз нәрселерден, ойындардан, дөрекі қалжыңдардан және дау-дамайдан аулақ болу керек. Ілім үйреніп, пайдалы нәрселермен шұғылдану керек. Мінез-хұлықты бұзатын және шәһуатты оятатын ұятсыз, жаман кітаптарды оқымау керек және мұндай радио, теледидар көрсетілімдерінен сақтану керек. Жақсы мінездің пайдалары, харамның зияндары және жаһаннам азаптары әр уақытта есте болу керек. Байлық, мансаптың артынан қуғандардың еш қайсысы мұраттарына, мақсаттарына жете алмаған. Байлықты, мансапты жақсылық үшін іздегендер, қайырлы істерде қолданғандар бақытқа, берекеге қауышқан. Байлық пен мансап ағып кететін дарияға ұқсайды. Байлық, мансап мақсатқа айналмауы керек, игі істер жасау жолында құрал болуы керек. Байлық, мансап теңізге ұқсайды. Өте көп адамдар ол теңізде тұншығып батып қалған. Аллаһу та’аладан қорқу бұл теңіздің кемесі. Хадис шәрифте «Дүниеде қалушы емес, жолаушы сияқты өмір сүру керек! Өлетінін еш ұмытпау керек!» деп бұйырылған. Адамның өмірі мәңгі емес. Дүние зауықтарына берілген сайын дерт-бәлелер, ренжумен қиындықтар арта береді. Төмендегі хадис шәрифтерді еш ұмытпау керек:

1) «Ғибадаты аз болған құл, қияметте жақсы мінезімен жоғары дәрежелерге қауышады.»

2) «Ғибадаттардың ең оңай және өте пайдалысы, аз сөйлеу және жақсы мінезді болу.»

3) «Құлдың ғибадаттары көп болса да, жаман мінездері оны жаһаннамның түбіне апарады, кейде күпірге апарады.»

4) Біреудің күндіз ораза тұтатыны, түнімен намаз оқитыны, бірақ мінезі жаман болғаны үшін тілімен көршілеріне, достарына жәбір көрсететіні туралы айтылғанда, расулуллаһ алейһиссалам: «Бұлай болу жақсы емес. Оның баратын жері, жаһаннамның оты» дейді.

5) «Жақсы мінезді толықтыру, орнату үшін жіберілдім.» Сәмауи (аспаннан түсірілген) діндердің барлығында жақсы мінездер бар еді. Ислам бұлардың бәрін толықтыру үшін жіберілді. Бұл дін тұрғанда жақсы мінездерді үйрететін басқа деректердің, басқа адамдардың керегі жоқ. Сондықтан Мұхаммед алейһиссаламнан кейін пайғамбар келмейді.

6) «Мінезі жақсы адам дүние және ахирет бақытына қауышады.» Себебі мінезі жақсы адам Аллаһу та’алаға және құлдарына болған хақтары мен міндеттерін орындайды.

7) «Жүзі және мінезі жақсы болған адамды жаһаннам оты жақпайды.»

8) «Өзінен алшақтағандарға жақындау, зұлым еткендерді кешіру, өзін махрұм еткендерге ихсан (жақсылық) ету жақсы мінезді болу дегенді білдіреді.» Жақсы мінезді адам өзіне ренжігендерге жақсылық жасайды. Мал-мүлкіне, абыройына, денесіне зиян бергендерді кешіреді.

9) «Ашуланған кезінде жұмсақ мәміле танытқан адамның жүрегін Аллаһу та’ала амандықпен иманға толтырады.» Ондайлар қорқыныштан, қауіп-қатерден амандықта болады. Жамандық еткендерге жақсылық жасау, жақсы мінездердің ең үстемі. Кәміл адам екендігінің белгісі. Мұндай адамдардың дұшпандары досқа айналады. Имам Ғазали “рахимахуллаһи та’ала” былай дейді: «”Інжілде” көрдім, Иса алейһиссалам, “Жамандық жасағанға жамандықпен жауап бермеңдер! Сол беттеріңді ұрған адамға оң беттеріңді тосыңдар! Шапаныңды алған адамға шалбарыңды да бер!” делінген».

Христиандардың қазіргі қолдарындағы ойдан құрастырылған “Інжіл” кітаптарында да осылай жазылғаны “Зийа-ул қулуб” кітабында білдірген. Христиандардың Испанияда, Құдыста, Үндістанда, Босния мен Герцоговинада мұсылмандарға және яһудилерге жасаған қорқынышты зұлымдықтары мен инквизиция қамауларында бір-бірлеріне жасаған қорлықтары кітаптарда бар. Осы жабайы, дөрекі әрекеттері олардың шын інжілге тәуелді болмағандарын көрсетеді.

Әрбір мұсылман көңілінен барлық жаман мінездерді шығарып, орнына жақсы, көркем мінездерді орнықтыруы керек. Бірнешеуін ғана шығарып, біразын ғана орналастырумен адам көркем мінезді бола алмайды. Тасаууф – адамдарды осы кемелдікке жеткізетін жол болып табылады. Мұндай болмаған жолға тасаууф делінбейді. Әрбір ілімнің, әрбір өнердің жасандысы, бұзылғандары болатыны сияқты, діннен, исламнан және мұсылмандықтың әдемі ахлақынан хабары болмаған жалған, жасанды дүмшелер өздерін тариқатшы, шейх деп атап жүргендері көрінуде. Бұларға алданбау керек, надандардың, ахлақсыздардың кітаптарын оқымау, радиоларын тыңдамау, тұзақтарына түспеу керек.

Жаман мінездердің алпыс түрі мәшһүр. Бұлардың қырық түрі аударылып, бөлімдерге бөлініп төменде жазылған. Бұлардан сақтанған және олардың терісін жасаған адам көркем мінезді болады.