Ахлақ ілімдерін үйрену адамның қалауына және өз еркімен ұмтылуы арқылы іске асады. Өз-өзін мәжбүрлеумен оған қол жеткізу мүмкін емес. Ал өз қалауыңмен істейтін жұмыстар да екі нәрсені біліп алу арқылы іске асады. Алдымен ол жұмыстың не екенін жақсылап түсіну керек. Одан кейін сол жұмыстың нәтижесінде келетін пайдаларын білу қажет болады. Сонымен қатар, әр ілімді оңай түсіне алу үшін, алдымен кейбір қосымша ілімдерді үйрену қалыпты әдіс күйіне енген. Біз де кіріспеде осы үш мақсатты, үш тармақ қылып баяндаймыз. Кіріспеге бөлек екі қосымша (толықтыру) да жасаймыз.

Бірінші тармақ: Ислам ахлақы үшке бөлінеді:

1 – Адамға жалғыз қалып басқаларды ойламаған кезінде өз амалдарының жақсы немесе жаман болатынын түсіндіретін ілімге «Ахлақ ілімі» делінеді. Адам жалғыз болған кезде де бұл істерді білгені бойынша жасайды. Мысалы, жұмсақ мінезді, жомарт, қияли адам, жалғыз қалған кезде де, басқалардың жанында да, әрдайым сондай. «Ахлақ ілімі»адамның осындай өзгермейтін іс-әрекеттерін үйретеді.

2 – Екіншісі, адамның үй ішіндегі, бала-шағасының алдындағы іс-әрекеттерін зерттейді. Бұған «Тәдбир-и мәнзил» және «Отбасын басқару әдебі» делінеді.

3 – Үшіншісі, адамның қоғамдағы міндеттерін, жүріс-тұрысын, баршаға пайдалы болуын үйретеді. Бұған «Сиясети Мәдина», яғни «қоғамдық» немесе «әлеуметтік» тәрбие делінеді.

«Ахлақи Насыри» кітабында былай делінген: "Адам, жақсы-жаман әр ісін бір себеппен жасайды. Бұл себеп табиғи немесе бір әмір, бір заң болу мүмкін. Табиғаттың қажеттілігі болған нәрселер – ақылы, жеке ойы және тәжірибелерінің нәтижесінде жасаған істері. Мұндай істер, уақыт өтуімен және қоғамның әсерімен өзгермейді. Екінші себеп болған әмір, заң болса, не бір жамағаттың, бір ұлттың біріккен ойынан туындайды. Бұған «Әдет-ғұрып» делінеді. Немесе бір атақты ғалым, тәжірибелі, абыройлы адам тарапынан ортаға шығарылады. Пайғамбарлар, әулиелер, патшалар және диктаторлар осындай. Пайғамбарлар “алейһимуссалауату уәттаслимат”, әулиелер және ғалымдар тарапынан білдірілген Аллаһу та’аланың әмірлері де үшке бөлінеді: Біріншісі, әрбір адамның жеке-жеке, жалғыз болып мойынсұнуы қажет болғандары. Бұларға «Ахкам» немесе«Ғибадаттар» делінеді. Екіншісі, адамдар арасында екі жақты мойынсұнуы қажет болған әмірлер. «Мунакахат», яғни үйлену рәсімдері және«Муамалат», яғни сауда-саттық істері осындай. Үшіншісі, мемлекеттерді, қоғамдарды қамтыған әмірлер. Бұлар «Худуд», яғни «Заңды» және«Саяси» істер. Осы үш ілімнің барлығына «Фиқһ» ілімі делінеді. Фиқһ ілімдері және осы істерді реттейтін әмірлер немесе жүзеге асырылуы, орындалуы, мемлекетке, халыққа қарай және уақыт өте өзгереді. Бұл өзгерістер де тек Аллаһу та’аланың білдіруімен болады. Аллаһу та’аланың діндерде жасаған нәсһтері, өзгертулері, осындай әмірлерде болған. Мысалы, Адам алейһиссаламның заманында адамдардың көбеюі керек еді. Сол үшін бір ер адамның өзінің қарындасымен үйленуі халал еді, жаиз еді. Адамдар көбейгеннен кейін бұған қажеттілік қалмады. Харам болды.

Екінші тармақ: Ахлақ ілімінің пайдаларын білдірейік:

Адам айналасындағыларды, мысалы жерді, көкті және жұлдыздар деп аталатын миллиардтаған аспан денелерінің кеңістікте айналғандарын, ғасырлар бойы қақтығыспағанын, жер жүзінде ыстық, қысым, ауа, су мөлшерінің, құрылыстардың, әрекеттерінің өмірге сай реттелгенін, адамдардың, жануарлардың, өсімдіктердің, жансыз заттардың, атомдардың, жасушалардың, қысқаша мектеп пен университеттерде оқылатын, зерттелген шексіз барлықтардың құралуы мен әрекеттеріндегі тәртібін, жүйесін, реттілігін көріп, бұларды жасаған, жаратқан, құдіретті, білімді бір иенің бар екендігіне қаласа да, қаламаса да қабыл етуге, сенуге мәжбүр болады. Ақылды болған адам, әлемдегі және денесіндегі осы ұлылықты, осы тәртіпті көріп, бірден Аллаһу та’аланың бар екеніне сенеді, мұсылман болады. Шынында, 1966 жылында мұсылман болған швейцариялық философия профессоры, журналистердің сұрақтарына жауап ретінде «Ислам кітаптарын зерттеп, хақ жолды түсіндім. Ислам ғалымдарының ұлылығын түсіндім. Ислам діні, өз бойынша бұрмаланбай түсіндірілсе, дүние жүзінде ақылды болғандардың барлығы қуана-қуана мұсылман болар еді» деген.

Бір адам, табиғатты және өзін зерттеп, бірден мұсылман болағаннан кейін Әһли сүннет ғалымдарының “рахимаһумуллаһу та’ала” кітаптарынан Мұхаммед алейһиссаламның өмірі мен жақсы мінезін (ахлақын) де үйренсе, иманы күшейеді. Ахлақ ілімін үйреніп, жақсы және жаман мінездерді, пайдалы мен зиянды істерді түсінеді. Жақсы амалдарды істеп, дүниеде кәміл, құрметті адам болады. Істері ретімен және оңайлықпен жүзеге асады. Дүниеде рахаттық, бақыт ішінде өмір сүреді. Айналасындағы адамдар оны жақсы көреді. Аллаһу та’ала одан разы болады. Ахиретте де Аллаһу та’аланың мейіріміне, сыйына қол жеткізеді. Қайталап айтамыз, бақытқа қол жеткізу үшін екі нәрсе қажет: Бақытты адам – осы екі нәрсеге қауышқан адам. Бұл екі нәрсенің біріншісі, дұрыс ілім мен иман иесі болу. Бұған жаратылыстану дәрістері мен Мұхаммед алейһиссаламның өмірін, ахлақын үйрену арқылы қол жеткізіледі. Екіншісі, жақсы мінезді, жақсы амалды адам болу. Ал бұл нәрсе фиқһ пен ахлақ ілімдерін үйрену және оларға мойынсұну арқылы іске асады. Бұл екеуіне қол жеткізген адам, Аллаһу та’аланың разылығына, махаббатына қауышады. Өйткені, Аллаһу та’ала, шексіз ілімімен барлық нәрсені біледі. Ол періштелер мен пайғамбарларға көп ілім берген. Оларда ешқандай айып, кемшілік және жаман қасиеттер жоқ. Ал адамдардың ілімі болса, өте аз және имандары, не бұзылған, не жаман мінездермен ластанған және жаман істермен кірленген. Сондықтан адамдар Аллаһу та’аладан, періштелерден және пайғамбарлардан өте ұзақ, оларға қауышу абыройынан мақрұм. Адам, жаратылыстану ғылымдарында, табиғатты зерттеуде жалқау және надан болып, шынайы иманға, сенімге қол жеткізбесе және Мұхаммед алейһиссаламды дұрыс танып иманын күшейтпесе, шексіз пәлекет пен қиындықта қалғандардан болады. Егер, шынайы иманға қол жеткізсе және нәпсіне бағынбай, Ахками исламийаға (Ислам үкімдеріне), яғни Аллаһу та’аланың әмірлері мен тыйымдарына мойынсұнса, бақытқа қауышудан және Аллаһу та’аланың рахметінен, кешірімінен мақрұм қалмайды. Бірақ, жасаған жамандықтарының мөлшеріндей азап көреді, отта жанады және Аллаһу та’аланың рахметіне қауышуы қиын болады. Иманы болғаны үшін, соңында рахметке қауышады. Жаһаннам оты жамандықтардың кірін тазалап, оны жаннатқа кіруге лайықты болатындай түрге келтіреді.

Көрініп тұрғанындай, бүкіл бақыттылықтың, рахаттықтың басы, кәміл иман иесі болу. Әркімнің жүрегін қате сенімдерден, күмәндардан құтқаруға тырысуы керек. Бір адам дұрыс иманға қауышып, жақсы мінезді және амалдары жақсы болса, ұлы рухтарға, яғни пайғамбарларға, әулиелерге және періштелерге ұқсай бастайды және оларға жақындайды. Заттың тартылыс заңы сияқты, олар тарапынан тартылады. Тау сияқты үлкен магниттің немесе жоғары қуатты электромагниттік өрісінің бір инені тартқаны сияқты, оны жоғарыға тартады. Сырат көпірінен найзағай сияқты жылдамдықпен өтеді. Жаннат бақшаларында, өзіне лайық болған, жүрегі мен рухына лайық болған ниғметтер арасында, шексіз рахатқа бөленушілерден болады.

Ахлақ ілімі – жүрек (көңіл) пен рух тазалығын үйрететін ілім. Бұл, медицинаның ішіндегі денсаулықты қорғау іліміне ұқсайды. Өйткені, жаман мінездер жүрек (көңіл) пен рухтың аурулары болып табылады. Ал зиянды істер болса, осы аурулардың белгілері, симптомдары. Ахлақ ілімі – өте құнды, өте қадірлі, ең қажетті ілім. Өйткені, жүрек (көңіл) пен рухтың жамандықтары тек қана осы ілім арқылы тазалана алады. Жүрек (көңіл) пен рухтың жақсы мінездермен сау және қуатты болуы, осы ілімнің арқасында қамтамасыз етіледі. Қуаттанған жүректер (көңілдер) мен рухтар да осы ілімнің жәрдемімен тазаланады, жақсы ахлаққа қол жеткізеді. Жақсы, таза жүректер (көңілдер) мен рухтар да осы ілімнің берекетімен тазалығын арттырады, жақсы мінездерді өзіне орналастырады.

[Жүрек (көңіл)  пен рух, екі бөлек нәрселер. Бір-біріне өте ұқсайды. Бұл кітапта "рух" деген кезде екеуі бірге түсінілуі керек.]

Мінез өзгере ме? Адамның мінезін өзгертіп басқа мінезді болуы мүмкін бе? Бұл мәселеде әртүрлі сөздер, бір-біріне қарама-қарсы пікірлер бар болса да, барлығын үш топқа жинауға болады:

1 – Адамның ахлақы мүлдем өзгермейді. Өйткені мінез – өзгертуге адамның күші жетпейтін бір болмыс.

2 – Мінез екі түрлі болады: Біреуі адаммен бірге жаратылған. Бұл мінез өзгермейді. Екіншісі, кейіннен пайда болған машықтар. Бұған әдет делінеді. Бұл мінез өзгеруі мүмкін.

3 – Ахлақтың барлығы кейіннен пайда болады және өзгереді. Сыртқы әсерлермен өзгеруі мүмкін.

Ислам ғалымдарының көбі осы үшінші пікірде біріккен. Пайғамбарлардың “алейһимуссалам” діндері осы сөздің дұрыстығына сүйенуде. Тасаууф ұлыларының, дін ғалымдарының шәкірттеріне тәрбие беру үшін тапқан әдістері, осы сөзден пайдаланып орындалуда.

Адамдар қандай мінезге бейім болып дүниеге келеді? Бұл да әлі жауабы табылмаған бір сұрақ. Ғалымдардың көбі бойынша, адамдар жақсылыққа, жоғары болуға бейім болып туылады. Кейіннен нәпсінің жаман қалаулары мен жақсы ахлақты үйренбеу және жаман достармен бірге болу жаман мінезді адам болып қалыптасыуына себеп болады. Хадис шәрифте: “Әркім мұсылмандыққа бейім болып дүниеге келеді. Оларды кейін ата-анасы яһуди, христиан және имансыз қылады”делінген.

Кейбірлердің айтуы бойынша, адамның рухы лас болып дүниеге келді. Рухтың өзі таза болған болса да, денемен қосылғанда, дененің қажеттіліктері оны жолдан адастырған. Аллаһу та’аланың имандылықты, дұрыс жолды, жақсылықты нәсіп еткен адамдары туылған кездегідей лас болып қалмай, жақсылыққа бет бұрады.

Кейбірлері де, рух жаратылысында жақсы да, жаман да емес. Кейіннен екі күйге де айнала алатындай жағдайда дейді. Жақсы мінездерді, жақсы істерді үйренген адам бақытқа, кәмілдікке қол жеткізеді. Жаман адамдардың арасында қалып, жаман мінез, жаман істерді үйренген адам шақи (имансыз), жаман адам болады деді.

Ескі Грек тәуіптерінен болған Галинустың айтуынша, адам рухы үш түрлі болады: Бір бөлігі жақсы, екіншісі жаман болып жаратылған. Үшіншісі, жақсы да, жаман да емес. Бірақ, кейіннен екі жақа да кетуі мүмкін. Жаратылысы жақсы болған адамдар аз. Жаратылысы жаман болып, әрдайым жамандық істегісі келетіндер көбірек. Жамандар арасында жаман, жақсылар арасында жақсы бола алған адамдардың саны, алдыңғы екеуінің арасында болады деді. Оның айтуынша, кейбір адамдардың мінезі өзгере алады. Ал көп адамның мінезі өзгермейді. [Грек философтарының, адамның көңіл дүниесінен хабарлары болмағаны үшін, тек рухты ғана түсіндірген, ахлақ кітаптарын жазған мұсылмандардың да бір бөлігі бұлардың көзқарасын ұстанған.]

Ғалымдардың көпшілігінің пікірлері бойынша, барлық адамның мінезі өзгере алады. Ешбір адамның мінезі, жаратылсындағы бастапқы күйінде қалмайды. Кейіннен өзгере алады. Ахлақ өзгермейтін болғанда, Пайғамбарлар  “алейһимуссалам” алып келген діндер пайдасыз, қажетсіз болатын еді. Ғалымдардың сөз бірлігімен қойған тәрбие және жаза әдістері бекер болар еді. Барлық ілім адамдары бала-шағаларына ілім мен әдеп үйреткен және тәрбиенің пайда келтіретіні әр уақытта байқалған. Сондықтан кез келген адамның мінезінің өзгеретіндігі айдан анық. Кейбір мінездер көңілге қатты орныққандықтан рухтың ерекшелігі сияқты болып қалғандай көрінеді. Мұндай мінездерді өзгерту, жоқ қылу өте қиын. Мұндай ахлақ көбінесе надандарда, жаман адамдарда болады. Бұны өзгерту үшін, өте ауыр риязат және көп мужаһада (шілдеге отыру) қажет. Нәпістің зиянды, жаман қалауларын істемеуге тырысу «Риязат» деп аталады. Нәпіс қаламайтын пайдалы, жақсы нәрселерді істеуге «Мужаһада»делінеді. Надандар, ақымақтар мінез өзгермейді деп нәпсімен мужаһада және риязат етуден бас тартады. Жаман мінездерін тазаламайды. Осылай ойлап, әркім өз бетімен (қалауымен) жіберілсе, кінәлі болғандарға жаза берілмесе, адамгершілік жойылады. Сол үшін Аллаһу та’ала құлдарына мейірім етіп, оларды тәрбиелеу, жақсы және жаман мінездерді үйрету үшін жер бетіне Пайғамбарлар “алейһимуссалам” жіберген. Осы үйретушілердің ең үстемі қылып, сүйіктісі болған Мұхаммед “алейһиссаламды” таңдады. Оның діні арқылы бұрын жіберген бүкіл діндерін өзгертті. Оның діні барлық діндердің соңғысы болды. Осылайша, бүкіл жақсылықтар, тәрбие әдістерінің барлығы, Оның нұр шашқан дінінен орын алды. Ақылды болғандардың, жақсыны жаманнан ажырата алатындардың, осы діннен алынып жазылған ахлақ кітаптарынан оқып-үйреніп және істерін осыған сай дұрыстап, дүние мен ахиретте рахат пен шаттыққа, бақытқа, құтылуға қауышуы және осылайша жанұя мен қоғамдағы өмірінің тәртібіне жәрдем етулері керек. Адамның бірінші міндеті де осы. «Ислам ахлақы» деп атаған бұл кітабымызды Аллаһу та’аланың ихсанымен бұған қосымша мәліметтер жинақталғаны үшін, әркімнің мән беріп оқуы, үйренуі қажет.

Үшінші тармақ: Ислам ахлақын үшке бөлген едік. Бұларды жақсы түсіну үшін, қосымша болған мәліметтерді айтып өтейік. Әр ілімнің, әр ғылымның тармақтары бар. Тармақтардың бірігетін нүктелері болады, осы нүктелерде сол ілімнің барлық салалары тұтас бір нәрсе болады. Міне, осы жалғыз нүкте сол ілімнің тақырыбы. Мысалы, медицина ілімінің әр түрлі тармақтары бар. Бірақ әр саласы адам денесінің ауру мен саулығында бірлеседі. Бұл да осы ілімнің тақырыбы деген сөз. Бір ілімді оңай үйрену үшін, тақырыбын түсіну қажет. Ахлақ ілімінің тақырыбы – адамның рухы. Олай болса бұл ілім рухты (көңілді) жаман мінездерден тазартуды және жақсы мінездермен безендіруді үйретеді. Сондықтан, алдымен рухтың не екенін, одан кейін жақсы және жаман мінездерді үйрену қажет.

Жүрек (көңіл) мен рухты барынша таныта алу үшң, көзге көрінетін және көрінбейтін қуаттарды түсіндіре алу үшін, оның бақыты мен пәлекетінің нелерде болғанын анықтап алу үшін үш дәреже жазамыз:

Бірінші дәреже: Жүрек (көңіл) және рух дегеніміз не? Осы екі болмысқа ескі грек философтары және олардың ізбасарлары «Нәфси натиқа» немесе қысқаша Нәпіс деген. (Алайда, тасаууф және ахлақ ілімдерінің маманы Имам Раббани “рахимаһуллаһу та’ала” нәпістің, көңілдің және рухтың бір-бірінен бөлек үш дара болмыс екенін және«Нәфси натиқа» – нәпістің есімі болғанын айтады.) Исра сүресінің сексен бесінші аятының мағынасында: «Сенен олар рух жайында сұрап жатады. Рух – Раббым жаратқан болмыстардың бірі деп жауап бер»делінген. Бұл аят рухтың не екенін түсіндіруге тыйым салуда. Сондықтан, тариқат шайхтарымен ислам ғалымдарының көбі рухтың не екенін айтудан сақтанған. Бірақ, Құран Кәрімнен түсінікті болғаны, рухтың тек ақиқатына, не екенін айтуға ғана тыйым салынған. Өзгешеліктерін, ерекшеліктерін, сипаттарын түсіндіруге тыйым салынбаған. Сондықтан, ғалымдардың көбі шәкірттеріне және сұрағандарға жүрек (көңіл) пен рухтың бір дене (предмет) еместігін, «жәуһәри басит» (бөлініп-ажырамайтын бір тұтас материя) екенін айтты. Ақыл жететін ілімдерді түсінетін, сезім мүшелері арқылы миға келетін сезімдерді қабылдап алатын, денедегі барлық қуаттарды, әрекеттерді басқарып тұратын күш - рух және көңіл деп аталатын осы екі қуат. Тасаууф ұлылары мен кәлам ғалымдары осылай айтқан. [Жүрек (көңіл) пен рух туралы кеңірек мәлімет алғысы келетіндердің шафии мазһабының ғалымдарынан болған шәйх Шихабуддин Омар Суһрәуәрдидің «Ауариф-ул мә’ариф» кітабын және Имам Раббани Ахмед Фаруқи Сәрһәндидің «Мәктубат» кітабын оқуға кеңес беріледі. Суһрәуәрди, хижри қамари 539 (м.1145) жылында туылып, 632 (м.1234) жылы Бағдатта қайтыс болған. Абдулқадир Гейланиден файз алған. Имам Раббани хижри қамари 971 (м.1563) жылында Үндістанның Сәрһәнд қаласында туылып, 1034 (м.1624) жылы сол жерде қайтыс болды. Абдулқадир Гейлани хижри қамари 561 жылы Бағдадта қайтыс болды.]

Жүрек (көңіл) пен рухтың сипаттамасын алты бөлім ішінде түсіндіреміз:

1 – Алдымен жүрек (көңіл) пен рухтың бар екенін білдірейік. Рухтың бар екені белгілі. Белгілі болған нәрсені дәлелдеуге қажеттілік жоқ. Адамға ең айқын болған нәрсе – өзінің бар екендігі. Адам бір сәтке де өзін ұмытпайды. Ұйықтап жатқанда да, мас болғанда да рух өзін ұмытпайды. Адамның өз-өзін тануы үшін оған ешнәрсені дәлелдеу қажет емес. Бірақ, рух зат па, зат емес пе? Ол өздігінен бар ма, әлде басқа бір нәрсеге сүйенген халде бар болып тұр ма, деген сияқты және басқа да сипаттарын дәлелдеу жаиз. Көпшілікке бұлардың көбісі белгілі болса да, бір қайта еске түсірудің зияны жоқ. Осы себептен төмендегі бес бөлім баяндалуда.

2 – Көңіл (жүрек) мен рух – жауһар (болмыс). Яғни әлемде нақты өздері бар. Рухқа парсы тілінде «жан» делінеді. Жануар өлген кезде жаны шықты делінеді. Бұл рухы денесінен айырылды деген сөз. Әрбір жаратылыс болмыс немесе сипат (араз) болады. Егер оның өмірде бар болып қала алуы үшін басқа жаратылысқа мұқтаждығы болмай, өздігінен бар болса, бұған «жауһар» (болмыс) делінеді. Бар болуында басқа бір нәрсеге мұқтаж болса, онда «араз» немесе «сипат» делінеді. Зат пен дене, жеке-жеке екі жауһар саналады. Бір дененің түсі, иісі, түрі болса, олар сипат (араз), ерекшелік болады. Түс, денемен бірге бар. Дене болмаса, түс бар бола алмайды. Жауһар екі түрлі болады. Біріншісі «мужәррад», яғни заттық болмаған рухани болмыс. Рухани болмыстардың салмағы, түрі, түсі болмайды және олар сезім мүшелеріне әсер етпейді. Екіншісі, заттық-материалдық болмыс. Мужәррад болған рухани болмыстар сезім мүшелерімен сезілмейді, бөлшектенбейді. Ақыл мен рух осындай. Ал зат болса, сезіледі және бөлшектене алады. Дене – заттың кейіпке енген халі. Рухтың жауһар екендігі көптеген жолдармен дәлелденген. Бұның ең оңай жолы: кез келген сипат белгілі бір жауһардың (болмыстың) үстінде болады. Басқаша айтқанда, әрбір болмыс өзімен бірге бірнеше сипаттарды алып жүреді. Сол сипаттарымен ерекшеленеді. Бізге сезілетін, ойымызға келетін барлық нәрсені рухымыз өзінің қасында ерекшелік ретінде алып жүреді. Сондықтан көңіл мен рух араз-сипат емес, жауһар болып табылады. Бір сипат басқа сипаттың үстінде де бола алады деп, мысалы жылдамдық әрекетте болады деп, бұл дәлелді қабыл етпейтіндер де бар.

3 – Көңіл мен рух – жай болмыс. «жай болмыс» дегеніміз бөлшектенбейді, айрылмайды деген сөз. Бұның қарама-қарсысы – күрделі, яғни «құралушы» болмыс. Химияның жай зат деген элементтері осы анықтама бойынша күрделі болады. Өйткені, олар атомдарға немесе газ молекулаларына айырыла алады. Рухтың жай болмыс екенін, оның басқа жай болмыс болған нәрселерді танып білуінен түсінуге болады. Көңіл мен рух құралушы, яғни күрделі болғанда, бөлшектене алғанда, жай болмыс болған нәрсе мұнда орналаса алмайтын еді. Өйткені, рух бөлінсе, бұл жерде орналасқан жай нәрсенің де бөлінуі керек болар еді. Ал жай болған нәрсе бөлшектенбейді.

4 – Көңіл мен рух дене емес. Ені, ұзындығы және биіктігі бар болған жауһарға, яғни бір кейіпке енген затқа «дене» делінеді. Денеде орналасқан нәрселерге тәндік заттар делінеді. Араз-сипат, яғни ерекшеліктер, сол денелерде болғаны үшін, тәндік заттар болады.

5 – Көңіл мен рух түсінуші және басқарушы қасиеттерге ие. Олар өздерін біледі. Өзін білетінін де біледі. Көзбен түстерді, құлақпен дауыстарды қабылдайды. Жүйке жүйесін жұмыс істетеді. Бұлшықеттерді әрекет еткізеді. Осылайша, денеге жұмыс істетеді. Мұндай істерге«иради», яғни қалаумен істелген істер делінеді.

6 – Рух, сезім мүшелері арқылы сезілмейді. Сезім мүшелері арқылы тек қана дене және тәндік зат болған нәрселер сезіледі. Рух, дене немесе тәндік зат болмағаны үшін сезілмейді.

Екінші дәреже: Адам өлген кезде рухы не болады? Адам өлгенде, дене шірігенде, көңіл мен рух жоқ болмайды. Өлу – бұлардың денеден айрылуы деген сөз. Денеден айырылғаннан кейін мужәррад, яғни заттық болмаған әлемге араласады. [Қияметке дейін] жоқ болмайды. Дін ғалымдары, философтар және дін бұзушы болмаған ғылым адамдары осылай деген. Табиғатшылардың аздаған бір бөлігі бұл сөз бірлігінен айрылған, дұрыс жолдан тайған. Олар адамды шөлдегі шөптерге ұқсатады. Адам шөп сияқты шығады, өседі, жоқ болады. Рухы қалмайды деді. Осылай айтқандары үшін олар «Хашхашилер», яғни «Шөпшілер»атымен аталды. Дін ғалымдары мен философтар, осы шөпшілердің көзқарастарын әр түрлі дәлелдермен жоққа шығарды.

(Аллаһу та’ала, бүгінде белгілі болған 105 элементті жаратқан, бұлардың әрқайсысына бөлек-бөлек ерекшеліктер берген. Әр элемент атомдардан құралған. Әр атомды микро-динамо сияқты үлкен бір энергия қоймасы қылған. Атомдардың бір-бірімен бірігуінен молекулаларды немесе ион желілерін, осылайша органикалық немесе бейорганикалық күрделі заттар мен жасушаларды, әртүрлі тканьдарды және жүйелерді жаратқан. Бұлардың әрқайсысында таң қалдыратын нәзіктіктер, заңдар, тәртіптер бар. Мысалы, тек микроскоппен ғана көрінетін бір жасуша, әр түрлі шеберханалары болған үлкен фабрика сияқты. Адам ақылы осы күнге дейін бұл фабриканың тек бірнеше машинасын ғана көре алған. Адамдағы миллиондаған жасушалардың жұмыс істей алуы, ол адамның ағзасында бола ма не сыртқы әлемде бола ма, мыңдаған лайықты шарттарының бір араға келуіне байланысты. Осы мыңдаған шарттар мен тәртіптің бірі бұзылатын болса, адамның денесі жұмыс істей алмайды, тоқтайды. Ұлы, құдіретті, ғалым болған Аллаһу та’ала, осы таусылмайтын тәртіпті жаратып, дене машинасын автоматты түрде жұмыс істетуде. Көңіл мен рух, осы машинаның электр қуаты сияқты. Бір моторда аздаған ақау болғанда дереу істен шыққаны сияқты, адам денесінің іші мен сыртындағы құрылым және тәртіптерде пайда болатын бір ақау да, көңіл мен рухтың денеден айрылуына себеп болады және адам өледі. Әлемде ешбір машина, ешбір мотор тоқтаусыз жұмыс істей алмайды. Ескіріп, тозып, шіри бастайды. Бұл барлығына қатысты болған заң. Дене машинасы да ескіреді, шіриді. Адам қабірде шіріген кезде, ешбір бөлшегі, ешбір элементі жоқ болып кетпейді. Шіру – денені ұстап тұрған органикалық молекулалардың анаэроб микроптар және топырақтың әсерімен бөлшектеніп, көміртек диоксиді, аммиак, су сияқты майда молекулаларға және бос азотқа дейін ыдырауы деген сөз. Бұл бөлшектену – физикалық және химиялық құбылыстар болып табылады. Физикалық және химиялық реакцияларда заттың жоқ болмайтындығы бүгінде нақты анықталған. Лауазье есімді француз химигі «Химиялық реакцияларда зат жоқ болмайды және жоқтан пайда болмайды» деген ақиқатты тәжірибемен дәлелдеген болса да, әлемдегі барлық нәрсе тек химиялық реакциялар және химия заңдары арқылы пайда болған деп ойлап, «табиғатта ешнәрсе жаратылмайды және ешбір нәрсе жоқ бола алмайды» деген. Бүгінде жаңадан ойлап табылған ядро құбылыстары, ядролық реакциялар, заттың энергияға айналып жоқ болатынын, Лауазьенің қателескенін көрсетуде. Бүгін ғылым адамдарының ашық түрде байқап отырған бір ақиқаты - ғылымның ілгерілеуі, жаратылыстану ғылымында ілгері басылған әрбір қадам Ислам дінін күшейтуде, Ислам дұшпандарының жалаларын жоқ қылуда, материяға табынатын атеисттерді масқара қылуда. Бірақ өкініштісі, ғылым адамы кейпіне енген, университетте оқыған кейбір дін надандары ғылымда кері қалуды сылтау етіп, Исламға дұшпандық етуде. Осы дипломы бар кәпірлер, таза жастарды алдау мақсатында «Ислам діні артта қалушылық. Ол дамуға кедергі болуда. Христиандар ілгерілеуде. Олар әртүрлі жолмен ғылымды дамытуда. Медицинада, соғыста, коммуникацияда қолданған ғылыми құралдары таңқалдыруда. Ғылымдағы жаңалықтардан мұсылмандардың хабары да жоқ. Біз христиандарға ұқсауға тырысуымыз керек» деген сияқты өтіріктерді айтып, Ислам дініндегі жақсы ахлақты, бауырмашылдықты тастауды және Еуропалықтарға, Америкалықтарға еліктеуді ілгерілеу дейді. Ондайлар жастарды, өздері сияқты Ислам дұшпаны етуге, пәлекетке итермелеуге тырысуда. Алайда, Ислам діні ғылымда, өнерде ілгерілеуді әмір етеді. Христиандар және бүкіл кәпірлер әкелерінен, ұстаздарынан үйренгендерін істеп жатыр. Алдыңғы нәсілдің жасағандарын майда-шүйде қосымшаларымен қайтадан істеп жатыр. Бұрынғылар жасамағанда, бұлар да ешқайсысын істей алмайтын еді. «Тәкмили сина’ат тәлахуқи әфкар-мен» (Өнеркәсіптің дамуы пікірлердің бір-біріне жалғануының нәтижесі) деген сөз қаншама ғасыр бұрын айтылған. Тарих көрсеткеніндей, ғылымдағы жаңалықтардың барлығын мұсылмандар тапты. Жаратылыстану ғылымдарын, ғылым құралдарын жүз жыл бұрынғы халге дейін көтерді. Осы өркендеуге тек Ислам діні және осы дінді ұстанған Ислам мемлекеттері себеп болды. Христиандар крест жорықтарымен Ислам мемлекеттерін құлата алмағаны үшін, саяси ойындармен, өтіріктермен, қулықпен ішінен құлатты. Бұл жерлерде әртүрлі сатқын, масон (дінсіз) адамдармен үкіметтер құрды. Бірақ бәрібір олар Ислам дінін жоқ қыла алмайды. Отаршыл европа елдері мұсылмандардан қалған ғылымдағы жаңалықтарды талап алып кетіп, үстінде азғана қосымшалар жасап, бүгінгі ойлап-жасап шығарылғандарды енді толығымен өз идеяларындай қылып көрсетуге тырысып жатыр. Тек өз рахатын, ләззатын, жеке пайдасын ойлайтындар, өздерінің жамандықтары мәлім болғаны үшін, ғылым мен өнерді әмір еткен Ислам дініне артта қалушылық дейді. Барлық яһудилер, христиандар, тіпті пұтқа табынушылар да, бүкіл дүние жүзі жаннатқа, жаһаннамға, қысқасы ана дүниеге сенеді, шіркеулер, ғибадатханалар толып жатыр. Ислам да дәл осы нәрселерге сенуді бұйырған. Өзге діндегілердің пайғамбарға, періштеге, ахиретке сенулері оларды "артта қалғандар" деп айыптауға негіз болмайтын болса, Исламға сенгендерді айыптауға да негіз болмауы тиіс еді. Олай болса, өздері заманауисымақ көрініп дінге сенгендер дамымайды деп Исламға қара жағып жүргендердің "даму-ілгерілеу" дегендері ғылымдағы, өнеркәсіптегі жетістіктер емес, керісінше әртүрлі харамдар арқылы ләззаттану, рахаттану, әдепсіз-ұятсыз тұрмыс кешуге даму, заманауи болу деп жүргендері белгілі болады. Осындай негізсіз және өтірік сылтауларымен Ислам дініне бетпақтықпен ең алғаш шабуыл жасағандар – ағылшындар болды. «Ағылшын тыңшысының мойындаулары» атты кітабымызды оқыңыздар! Бүгінгі күні мұсылмандар бірігіп, ата-бабалары сияқты Ислам діні әмір еткен дін және жаратылыстану ғылымдарына жабысуы және үлкен өнеркәсіп құрып, жаңа құралдар шығаруы, европадан үстем болып, барлық адамзатты бақытқа қауыштыруы қажет.

Адам денесінде бар болған заттар топырақтан, судан және ауадан келеді. Бүкіл жандылардың қажеттіліктері осы үш қайнардан пайда болады. Адам шіріген кезде пайда болған заттар қайтадан осы үш жерге таралады. Қияметте қайта тірілу, осы заттардың немесе ұқсастарының қайтадан бір араға жиналуы арқылы жүзеге асады.

Көңіл, рух және періштелер егер өз халдерінде жалғыз қалатын болса, мүлдем дамымайды, дәрежелері өспейді. Қай дәрежеде жаратылған болса, сол күйінде қалады. Көңіл мен рух адам денесімен біріккен кезде даму, дәрежесін өсіру қасиетіне қол жеткізеді. Немесе кәпір болу, күнә істеу себептерімен төмендейді.

Бұл дүниеде әр дене өзіне сай болған сипаттармен танылуда. Әр дене элементтер мен күрделілердің жиынтығы. Элементтер, күрделіден күрделіге өтіп орын ауыстыруда, әр дененің құрамы бұзылып, сипаттары жоқ болуда, басқа сипатқа, басқа дене күйіне айналуда. Бұл үздіксіз өзгерулерде зат жоқ болып кетпесе де, дене уақыт өткен сайын өзгереді, жоқ болып басқа дене пайда болады. Бұрында затқа «Көрініс» дейтін еді. Денеге, яғни заттың түрге енуіне «Бейне» дейтін еді.

Көңіл мен рух бөлшектенбегені және бөлшектерден пайда болмағаны үшін, яғни мужәррад болғаны үшін, еш өзгермейді, бұзылмайды, жоқ болмайды. Физикада денелердің түрі мен жағдайы өзгереді. Мысалы, су қайнағанда бу болады. Сұйық бола тұра газ күйіне айналады. Су денесі жоқ болып, бу денесі бар болады. Ал химиялық реакцияларда дененің құрамы өзгереді. Сол дененің заты жоқ болып, басқа зат пайда болады. Физикада дене өзгереді, зат өзгермейді. Химиялық өзгертулерде дене жоқ болады, зат өзгереді. Екеуінде де зат жоқ болып кетпейді. Ал ядролық өзгертулерде болса, зат та жоқ болып, энергияға айналады.]

Үшінші дәреже: Көңіл мен рухтың қуаты бар. Бұл қуат өсімдік пен жануарлардың қуаты сияқты емес. Өсімдіктер мен жануарлардың да өздеріне тән рухтары бар. Көңіл тек адамда ғана бар. Әр жандыда«Нәбати (Өсімдік) рух» бар. Туылу, өсу, азықтану, зиянды заттарды сыртқа тастау, көбею және өлу сиқты жандылыққа тән істерді «Нәбати рух» атқарады. Бұл істер адамдарда, жануарларда және өсімдіктерде де орындалады. Бұлардың қалай жүзеге асатындығы табиғаттану сабақтарында үйретілуде. Бұларда өсу процессі бүкіл өмір бойы жалғаспайды. Белгілі бір шамаға жеткеннен кейін, бұл іс тоқтайды. Бұл шама, адамдарда орташа есеппен жиырма төрт жасына келген уақыттағы шама. Май жинау, семіру өсіп-өнуге жатпайды. Азықтану процессі өлгенге дейін жалғасады. Өйткені, азықсыз өмір сүру мүмкін емес.

Жануарлар мен адамдарда «хайуани рух» деген бір қуат та бар. Бұның орны – кеуде тұсы. Қалауымызға байланысты әрекеттерімізді жасатқызатын осы хайуани рух болып табылады. Адамдарда бұл қуат көңілдің бұйрығымен әрекет етеді.

Адамдарда одан бөлек тағы бір рух бар, рух деген кезде көңілмен бірге осы рух түсініледі. Ақылды қолдану, ойлану және күлу сияқты әрекеттерді жасайтын осы рух. Хайуани рухта екі қуат бар. Біріншісі, ұғыну қуаты, екіншісі әрекет қуаты. Ұғыну қуаты - түсінуші, аңғарушы қуат. Бұл түсіну де екі жол арқылы жүзеге асады: Захири (сыртқы) – көрінген сезім мүшелері арқылы келетін түсіну. Батыни (ішкі) –көрінбейтін сезім мүшелері арқылы келетін түсіну. Көзге көрінген сезім мүшелері бес дана. Бірінші сезім мүшесі – тері. Тері арқылы ыстық-суық, ылғал-құрғақ, жұмсақ-қатты сияқты нәрселер сезіледі. Бір дене теріге тиген кезде, хайуани рух бұл нәрсенің ыстық болғанын немесе болмағанын түсінеді. Бұл сезім алақан ішінде көбірек болады. Екіншісі, иіс сезу. Мұрын арқылы болады. Үшіншісі, дәм сезу. Тілдегі жүйкелер арқылы болады. Төртіншісі, есту. Құлақтағы жүйкелер арқылы сезіледі. Бесіншісі, көру. Көздегі жүйкелер арқылы көріледі.

Көзге көрінбейтін сезім мүшелері де бес дана: Біріншісі, «Жалпы сезім». Бұл сезімнің орны – мидың алдыңғы жағында. Сезім мүшелерінен мидағы сезім орталықтарына келетін сыртқы әсерлердің барлығы осы жерде жиналады. Екіншісі, «Қиял». Бұның орны – мидың бірінші қуысының алдында. Жалпы сезімде жиналып түсінілген, сезілгендер осы жерде сақталады. Бір денеге қараған кезде, бұл дене жалпы сезімде сезіледі. Бұл дене көздің алдынан қаралғанда, жалпы сезімде сезілу қалмайды. Бірақ, елеске келген әсері ұзақ уақыт бойы қалады. Егер елес болмағанда, бәрі бір-бірін ұмытып, ешкім ешкімді танымайтан еді. Үшіншісі, «Уаһима». Сезім мүшелерімен сезілмейтін, бірақ сезілгендерден шығарылатын мағыналарды түсінеді. Мысалы, дұшпандық, шындық, дұрыстық белгілі бір мүшемен сезілмейді. Бірақ адамның достығы немесе дұшпандығы сырттарынан уайым жолымен көрінеді, сезіледі. Бұл адамдардағы достықты, дұшпандықты түсінетін ішкі қуатқа уаһима, яғни уайым делінеді. Егер осы уайымдау қуаты болмағанда, қой қасқырдың дұшпан екенін түсінбейтін еді, одан қашпайтын еді. Қозысын да қорғамайтын еді. Төртінші қуат, «Ес». Ол уаһиманың түсінген мағыналарын сақтайды. Бесінші қуатқа«Мутасаррифа» делінеді. Оның міндеті: түсінілген сезімдер мен мағыналарды салыстырып жаңа мағыналар шығару. Мысалы, жақұттан (асыл тас) құралған бір тауды елестете алады. Ақындарда бұл қуат көбірек болады.

Хайуани рухтың екінші қуаты болған әрекет қуаты да екі түрлі болады: Біріншісі «шәһәуи» қуат. Адамдар мен жануарлар, шаһуат қуатымен өздеріне жағымды келетін және мұқтаж болған нәрселерді қалайды. Бұларды «хайуани» қуат деп те атайды. Екіншісі «ғадаби» қуат. Бұл қуатпен өздеріне зиянды, жаман болған нәрселерді ұзақтатады, қуады. Бұларға «жануарлық» қуат деп те айтады.

Әрекет қуаттары ұғыну қуатына мұқтаж. Өйткені, бір нәрсені алу немесе тастау үшін алдымен сезім мүшелерімен оның жақсы немесе жаман екенін түсіну керек. Бұл сезімдер мен әрекеттердің барлығы жүйке арқылы орындалады. Адамның көңілі мен рухы тек адамдарда ғана болады. Бұл рухтың да екі қуаты бар. Адам, осы екі қуат арқылы хайуандардан бөлінеді. Осы екі қуаттың бірі, түсінуші болған «Қуат-и алима» және «Ұғыну» деп аталатын аңғарушы қуат. Екіншісі, «Қуат-и амила», істеуші қуат. Білуші қуатқа «Нутқ» және «Ақыл» делінеді. Бұл қуат екіге бөлінеді: Бірі «Хикмети назари» болып, Тәжіриби ілімдерді, яғни жаратылыстану ілімдерін үйренуге жарайтын қуат. Екіншісі «Хикмети амели» болып, Ахлақ ілімдерін үйренетін қуат. Тәжіриби, яғни жаратылыстану ілімдеріне ие болатын қуат, заттың ақиқатын түсінуді қамтамасыз етеді. Ахлақ ілімдеріне ие болатын қуат, жақсы мінездер мен пайдалы істерді, жаман мінездер мен зиянды істерден бөледі.

Рухтың істеуші қуаты пайдалы, нәтижелі істердің жасалуын қамтамасыз етеді. Білуші қуаттар арқылы алынған мәліметтер бойынша жұмыс істейді. Хайуани рухтағы әрекет қуаттары, уаһима қуатының жақсы деп тапқандарын дұрыс деп қабылдайды. Жаман деп тапқандарынан ұзақ тұруға тырысады. Адам рухының істеуші қуаты ақылға сүйенеді. Егер ол бір істе жақсылықтың, пайданың бар екенін Ақылмен түсінсе, соны істейді. Соңында зиян көретінін түсінсе, ол істі жасамайды немесе одан ұзақ болады. Бұларды және хайуани рухтың шәһәуи мен ғадаби қуаттары көңіл арқылы басқарылады.

Көптеген адамдар бар, көптеген істерін нәпсінің немесе хайуани рухтың қуаттарына бағынып істейді. Яғни уайым және қиялға сүйеніп істейді.

Имам Мұхаммед Ғазали және тасаууф ұлыларының бір бөлігі былай деген: «Рухтың бұл қуаттары – періштелерден тұрады. Аллаһу та’ала ихсан және мейірім етіп, періштелерді рухтың әміріне берді. Кіші қиямет басталғанға дейін, яғни рух денеден шыққанға дейін олар рухтың әмірінде болады. Хадис шәрифтерде де бұған ишараттар бар. Кейбір адамдардан күтпеген жерден тәжірибелі адамдарды да таң қалдыратын шеберліктің шығуы да осыны көрсетеді.» Адамның кәмілдікке жетуі рухтың екі қуаты арқылы жүзеге асады.

Ескерту: Мұхаммед Масум хазреттері «Мәктубат»-тың екінші томы, 80-ші хатында былай деген: «Пәлекеттерден, қиыншылықтардан ұзақ болу үшін, «Истиғфар» айту өте пайдалы және тәжірибе де етілген. Бұны хадис шәрифтер де білдірген. Бұл пақыр, әр парыз намазынан кейін үш рет истиғфар дұғасын, яғни «Әстағфируллаһәл азыйм әлләзи лә илаһә иллә һуәл хаййул қаййума уә әтубу иләйһ» оқимын. Одан кейін, 67 рет тек«Әстағфируллаһ» оқимын.»