Бұл қосымшада рухтың жоғарылауы мен төмендеуінің не екендігі баяндалады:

Рухтың жоғарылауына және пәлекетке түсуіне себеп болатын нәрселерді жоғарыда білдірген едік. Бұл тақырыпта тағы да біраз осы мәселені ашамыз. Әр затта салмақ пен көлем сияқты ортақ ерекшеліктердің болғанындай, сол затқа тән болған, оны танытатын ерекшеліктер де болады. Мысалы, әр заттың өзіне тән белгілі бір салмағы бар. Әр сұйықтықтың қайнау және қату температурасы, қатты заттардың белгілі бір балқу температурасы, сәулелердің белгілі бір толқын бойлары бар. Сол сияқты жандылардың да өзіне тән белгілі сипаттары, өзгешеліктері, ерекшеліктері бар. Мысалы, Digitalis purpurea (Наперстянка пурпурная) деп аталатын оймақ шөбі жүрекке әсер ете алу ерекшелілгімен танымал. Аттың мінген адамға бағынушылығы, шабу ерекшелігі бәріне белгілі. Аттың бұл ерекшеліктері болмағанда, оған есек секілді жүк артылатын еді.

Адам көп тұрғыдан басқа жануарларға, тіпті кейбір сипаттары өсімдіктер мен жансыз заттарға ұқсап кететін болса да, адамды хайуандардан айыратын белгілі өзіне тән адамдық сипаттары бар. Адамдық қадірі оған осы қасиетінен келеді. Бұл ерекшелік – «Нутқ», яғни рухтың ұғыну (білу, ойлау) қуаты. Сөз сөйлеуге де «Нутқ беру» делінетін болса да, бұл жерде бұл мағынаны ойламаймыз. Мылқау адам сөйлей алмайды. Бірақ, ол да адам. Өйткені, нутқ иесі. Яғни түсіне алады және ойланады. Тотықұс сөйлей алады. Бірақ адам емес. Өйткені нутқы, түсіну қабілеті, ақылы, санасы, ойлану қабілеті жоқ. Жақсы мінезді жаманнан, жақсы істерді жаман істерден айыратын осы нутқ қуаты болып табылады. Аллаһу та’ала бұл ерекшелікті адамға бұнымен жаратушысын білсін деп берді. Көңіл мен рух осы қуатымен, яғни нутқ, ақыл ниғметімен жерді, көкті (материя әлемін, физика, химия заңдарын, өмірдегі жаратылыстарды) зерттеп, Аллаһу та’аланың бар екендігін және ұлы сипаттарын түсінеді. Содан кейін әмірлері мен тыйымдарына, яғни Ислам дініне мойынсұнып дүние мен ахирет бақытына қол жекізеді. Пәлекеттерден құтылады. Зариат сүресінің 56-шы аятында: «Адамдар мен жындарды маған ғибадат етулері үшін жараттым» делінген. Бұл аяттағы «ғибадат етулеріүшін» тіркесі, «Мені танулары үшін» деген сөз. Яғни, Аллаһу та’аланы тану, Оған сену үшін жаратылдық. Адамдардың жануарларға ұқсаған жақтары, хайуани рухтан шығатын шәһуани және ашулану қуаттары. Бұлардың екеуі де адам рухы үшін қадірлі емес. Бұл қуаттар жануарларда да бар. Тіпті жануарларда адамнан күштірек. Мысалы, өгіз бен есек адамнан көбірек ішіп-жейді. Шошқа мен құстар адамға қарағанда шәһуеттірек. Арыстан, буйвол және піл адамнан әлдеқайда күшті. Қасқыр мен жолбарыс адамдардан көбірек төбелеседі, қиратады. Тышқан, мысық, ит қараңғыда да көре алады. Ұзақтан, иіс сезеді. Осы қуаттардың барлығы адам үшін қадірлі бола алмайды. Бұлар қадірлі болып саналғанда, аталған жануарлар адамнан қадірлі, үстем болар еді. Адамның қадірлілігі рухтың екі қуатынан туындайды. Көңіл мен рух ілім, нутқ қуатымен құндылықтарды, үстемділіктерді түсінеді, амалдық қуатымен бұларға жабысып жамандықтардан сақтанады.

Аллаһу та’алаға деген марифат (тану) пайда қылу, сену тек сөзбен ғана болмайды. Иманның алты шарты болған «Әмәнту»-дің мағынасына жүрекпен сену арқылы болады. Осы алты шарттың бесіншісі Қияметкүніне, яғни өлгеннен кейін қайта тірілуге сену.

Ислам дұшпандары былай дейді: «Жәннат ниғметтерінің, құс еті, жеміс-жидектер, сүт, таза бал, зәулім үйлер, хурий (хор) қыздары сияқты денеге ләззатты келетін нәрселердің болатындығы білдірілген. Ал бұлар болса шаһуетті, хайуани қалауларды қандыратын нәрселер. Рухтың бақыты – адамның жоғарылығы, марифат және ақыл ұнататын нәрселер болғандығына қарағанда, жәннатта бұлар ұмытылады, хайуани ләззаттар рухтың ләззаттарын жабады. Бұл жағдай әлемдегі ұлы адамдардың, пайғамбарлардың “алейһимуссалауату уәттаслимат”, әулиелердің, ғалымдардың “рахимәһумуллаһу та’ала” жәннатта ең төмен дәрежелі адам, тіпті жануар дәрежесіне түсетіндігін көрсетіп тұрған жоқ па? Одан басқа, дененің рахаттық, ләззат ала білуі үшін, алдымен қайғы-қасірет тартуы қажет. Дене қиналмағанша ештеңе талап етпейді. Мысалы, аштық сезімі болмағанша жеудің, ішудің ләззаты білінбейді. Шаршау, ұйқысыздық қиындығы болмастан рахаттық және ұйқының ләззаты білінбейді. Жәннатта ешқандай қиыншылық болмағаны үшін, дененің бұл ләззаттарды сезінуі мүмкін емес деген сөз». Тіпті Ибн Сина «Шифа» және«Нәжат» кітаптарында, Қиямет күнін түсіндірген болса да, «Муад» атты кітабында сенбейтіндігін мәлімдеген. Насыруддин Туси де «Тәжрид»кітабының кейбір жерлерінде қайта тірілу жайында жазған болса да, басқа жерлерінде керісінше айтқан.

Әһли сүннет ғалымдарының бір ауыздан білдіргендері бойынша, Қиямет күні осы дене қайтадан бар болады. Бірақ, жәннәт ниғметтерін, ләззаттарын тек дененің ләззаты деп ойлау қате. Дүниеде жоғарылай бастаған бір рух, денеден айырылғаннан кейін, қияметке дейін әр сәтте жоғарылауын жалғастыра береді. Жәннатта дене мәңгі қала алу қасиетімен дүниедегіден мүлдем басқа ерекшелікте бар болады. Жоғарылаған рух осы денемен бірігіп қиямет өмірін бастайды. Жәннатта, дене мен рухтың бөлек-бөлек ниғметтері, ләззаттары болады. Дәрежесі жоғары болған кісілер жәннатта да рухтың ләззаттарына мән береді. Рухтың ләззаты дененің ләззаттарынан өзгеше және қаншама есе көбірек болады. Рух ләззаттарының ең тәттісі, ең жоғарысы – Аллаһу та’аланы көру болады. Ұлы адамдардың, тақуалардың, ариф-әулиелердің осы дүниеде рух жәннатына кіруі, ахиреттегі рух ләззаттарынан бір бөлігіне қауышуы жаиз  делінді. Дененің жәннатына дүниеде қауышу мүмкін емес. Жәннат ләззаттары дүние ләззаттары сияқты емес. Тіпті, дүние ләззаттарына мүлдем ұқсамайды. Аллаһу та’ала жәннаттағы ләззаттарды дүниеде естіп түсіне алуымыз үшін, дүниеде соларға ұқсайтын ләззаттар жаратты. Осылайша, сол ләззаттарға қол жеткізуге тырысуымызды әмір етті. Жәннат ләззаттарының дәмін сезе алу үшін, алдымен қайғы-қасірет шегу қажет емес. Өйткені, жәннаттағы дененің құрылысы дүниедегідей емес. Дүниедегі дене жоқ болуға бейімделіп жаратылды. Шамамен жүз жыл шыдай алатындай төзімді. Ал жәннаттағы дене болса мәңгі қалады, еш тозбайтындай төзімді. Араларындағы ұқсастық, адам мен айнадағы көрінісі арасындағы ұқсастық сияқты. Адамның ақылы қияметтегі болмыстарды түсіне алмайды. Ақыл, сезім мүшелерімен сезілетіндерді және соларға ұқсайтындарды ғана түсіне алады. Жәннат нығметтерін, ләззаттарын, дүниедегілерге ұқсату, сол туралы ой, пікір шығару, адамды шіріген, қате нәтижелерге жеткізеді. Білмейтін нәрселерін білетін нәрселеріне ұқсату, салыстыру арқылы бір нәтиже шығару дұрыс емес.

Тасаууф ұлыларының және көптеген ғалымдардың айтуынша “рахимәһумуллаһу та’ала” дүниеде «Әлеми мисал» деп аталатын үшінші әлем бар. Бұл әлем, біз көріп жүрген «Денелер әлемі» сияқты заттан жасалмаған. «Рух әлемі» сияқты мужәррад та емес. Яғни затсыз да емес, екеуінің арасында. Ол жақтағы махлұқтар бөлшектене алғаны үшін заттық әлемге ұқсайды. Ал салмағының болмағаны, жер қаптамағаны үшін ұқсамайды. Дүниедегі әр заттың және әр мағынаның сол әлемдегі бір мысалы, түрі бар. Судың мысалы ол жерде де су. Ілімнің мысалы ол жерде сүт. Көркем мінездердің, жақсы амалдардың ол жердегі көрінісі – бақша, гүл, жеміс-жидек сияқты рахаттық беретін нәрселер. Жаман мінездердің, жаман істердің ол әлемдегі көрінісі – қараңғылық, жылан, шаян сияқты қиындық беретін нәрселер. Адамдар көретін түстердің бәрі сол әлемнен. Тасаууф ұлыларының айтуынша әлеми мисал да екіге бөлінеді. Тасаууфшылар бұл әлемге қиял қуатымен кірсе, «Қиялға байланысты» болған әлеми мисал делінеді. Қиял және басқа да ішкі сезім мүшелерінің қатысы болмай пайда болса, «Мутлақ» болған (абсолютті) әлеми мисал делінеді. [«Мәктубат» кітабының екінші томы, елу сегізінші хатында әлеми мисал туралы кеңірек мәлімет бар. Бұл ұзақ хаттың аудармасы «Сә’адәти Әбәдийа» кітабы, бірінші бөлім, 39-шы бабында бар.] Тасаууфшылардың кейбірі «Риязат» етіп (нәпістің қалауларын орындамай) және «Мужаһада» жасап (нәпістің істегісі келмеген нәрсесін істеп) әлеми мисалға кіргенін айтқан және ол жақта көргендері туралы хабар берген. Дін ғалымдары да, бұл әлемнің бар екенін және кейбір сырларын білдірген. Абдуллаһ ибн Аббас “радиаллаһу анһума” былай деген: «Осы көріп тұрған әлемімізден басқа тағы бір әлем бар. Бұл әлемдегі бүкіл нәрселердің ол жақта бір ұқсасы бар. Тіпті, ол жерде мен сияқты бір Ибн Аббас та бар».

Тасаууф мамандарының “рахимәһумуллаһу та’ала” айтуынша, адам өлген кезде рухы денеден шығады. Адамның дүниеде істеген жақсы амалдары, иманы және көркем мінезі нұр, сәулелер, бау-бақшалар, гүлдер, хурилер, зәулім сарайлар, інжу-маржан кейіпін алады. Ал надандығы, адасқандығы, жаман мінездері от, қараңғылық, шаяндар, жыландар түрінде көрінеді. Иманды және жақсы мінезді рух, ниғметтерді жәннатқа өзі алып барады. Кәпір және пасық рухтар да отты, азаптарды өзімен бірге алып барады. Рух, бұл денелер әлемінде қалған кезде жүктелген осы нәрселерді түсіне алмайды. Денеге деген құштарлығы  және денелер әлеміне берілуі оларды түсінуге кедергі болады. Рух денеден айырылған кезде бұл кедергілер қалмайды. Сол уақытта өзіндегі жақсы және жаман жүктерді өздеріне сай кейіпте көре бастайды. Адамның дүниедегі жағдайы мастыққа ұқсайды. Өлу – мастықтан айығу, есін жинау сияқты. Мас адамның жанына жақсы көрген адамдары жиналса, сүйікті сыйлықтарын әкелсе немесе қойнына шаяндар, жыландар кіретін болса, ешбірін сезбейді. Бұларды есін жинағаннан кейін көреді, түсінеді. Бұл «Ахирет жағдайлары» әлеми мисал жағдайлары сияқты. Са’дәддин Тәфтазани “раһимәһумуллаһу та’ала” «Шәрхи Мәқасид» кітабында әлеми мисалды түсіндіргеннен кейін, бұларды анықтайтын дәлел болмағаны үшін, шынайы ғалымдар бұған мән бермеген деді. Шынайы ғалым деп, ақыл түсіне алатын әр нәрсені ақылмен қабылдауға тырысатын ғалымдарды ишаралайды. Алайда, ақылға ерген адамның өзі бұл әлемге қол жеткізе алмаса да, ең болмағанда мұны мүмкін емес нәрсе деп жоққа шығармауы керек. Ақылға ергендердің алдыңғы сапында болған Ибн Сина: «Болуы мүмкін емес екені анықталмаған, дәлелденбеген бір нәрсеге, болуы мүмкін емес деп айтпау керек. Өйткені,  анықтамай тұрып бола алмайды деу, түсінбегеніне сенбегеніндей болып, айып және кемшілік» – деген.

Шихабуддин Суһрәуәди “рахметуллаһи алейһ” былай деген: «Миллиондаған жұлдыздардың бір араға жиналып жүйе құрғанын және әр жүйенің кеңістікте бұзылмастан әрекет ететінін айтқан астрономия ғалымдарының сөздеріне көрмей сенгені сияқты, тасаууфшылар тапқан, білдірген әлеми мисал және рух әлеміне де сену қажет.» Қарсы шыққандардың сөздеріне емес, хабар бергендердің сөздеріне сену ақиқатқа жеткізеді. [Ақылды болған, жаратылыстану ғылымынан хабары болған адам Аллаһу та’аланың бар екенін, әрі бір екенін бірден түсінеді және дәлелдейді. Ал ахиретке сену бұлай емес. Оған Аллаһу та’ала хабар бергені үшін сену керек.]

Адамдар төртке бөлінеді:

1 – Пайғамбарға сенеді және оған мойынсұнады. Бұлар дүниеде рахаттық пен бақыт ішінде өмір сүреді. Ахиретте тура жәннатқа кіреді. Нәпсіне еру арқылы артырған күнәларды көңілімен тәубе ету, тілімен истиғфар жасау арқылы және дүниеде қиыншылықтар көріп кешіріледі, тура жәннатқа кіреді, ниғметтер ішінде мәңгі өмір сүреді. Бұларға «Салих құл» делінеді.

2 – Пайғамбарға сенеді және оған мойынсұнады. Өмірін дерт, қиыншылық және ауру-сырқаумен өткізеді. Дерттеріне сабыр және шүкір етеді. Еткен сабырлары дәрежелерінің, шексіз ниғметтердің артуына себеп болады. Олар нәпсілеріне бағынбайды. Оларға «Әулие» делінеді. Мұндай адамдар аз кездеседі.

3 – Пайғамбарға сенеді. Бірақ іс жүзінде пайғамбарға емес, нәпсіге мойынсұнады. Өмірде қиыншылық көреді. Бұлар нәпсілеріне еріп істеген күнәларының мөлшеріндей жаһаннамда жанғаннан кейін жәннатқа кіреді. Бұларға «Пасық (күнәхар) құл» делінеді. Өте жаман адамдардың одан сайын азғындап тозаққа батулары үшін оларға істерінде сәттілік, оңайлық және рахаттық та беріледі. Ислам дінінің бір әмірін ұнатпаған адам кәпір болады. Кәпірлер жәннатқа кірмейді, жәһаннамда мәңгі жанады.

4 – Пайғамбарға сенбейді. Ислам үкімдерінің әмір еткен және тыйым салған нәрселерін ақылмен тауып, бұларға және мұсылмандарға ұйыған кәпірлер, дүниеде бақытқа жетеді.